PSU Stocks – पीएसयू कंपन्यांचे शेअर वाढले, घसरले, असे तुम्ही अनेकदा वाचले असेल. पण या पीएसयू कंपन्या कोणत्या असतात. पीएसयू म्हणजे काय? असा प्रश्न अनेकांना नक्कीच पडतो. शेअर बाजारात दररोज पीएसयू हा शब्द ऐकायला मिळतो. या लेखात आपण आज पीएसयू बद्दलची माहिती जाणून घेणार आहोत.
पीएसयू म्हणजे पब्लिक सेक्टर अंडरटेकिंग (Public sector undertakings) म्हणजेच सार्वजनि क्षेत्रातील उपक्रम. भारतातील सार्वजनिक क्षेत्रातील उपक्रम (Public Sector Undertakings (PSU)) हे भारत सरकार किंवा भारताच्या राज्य सरकारांच्या मालकीचे आहेत. सार्वजनिक क्षेत्रातील उपक्रम एकतर राष्ट्रीयीकरणाद्वारे किंवा केंद्र सरकार आणि राज्य सरकारच्या कार्यकारी आदेशाद्वारे बनतात.
सरकारला नफा मिळवून देण्यासाठी, खाजगी क्षेत्रातील संस्थांच्या मक्तेदारीवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी, स्वस्त दरात उत्पादने आणि सेवा देण्याच्या उद्देशाने ही स्थापित केले जातात. 1951 मध्ये, भारतात सरकारी मालकीखाली पाच सार्वजनिक उपक्रम होते. मार्च 2021 पर्यंत, अशा सरकारी संस्थांची संख्या 365 पर्यंत वाढली होती.
या संस्थांमधील 51 टक्के किंवा त्याहून अधिक भाग भांडवल सरकारच्या मालकीचे आहे. सरकारवर अवलंबून या युनिट्सना केंद्रीय PSU किंवा राज्य PSU म्हटले जाऊ शकते. म्हणजेच, जर ते केंद्र सरकारच्या अंतर्गत काम करत असेल तर ते केंद्रीय PSU असेल आणि जर ते राज्य सरकारच्या मालकीचे असेल तर त्याला राज्य PSU म्हटले जाईल.
पीएसयूचे तीन प्रकारात वर्गिकरण केले गेले आहे.
1) केंद्रीय सार्वजनिक क्षेत्रातील उपक्रम (CPSE) यामध्ये 51 टक्के किंवा त्याहून अधिक भांडवली शेअर्सची मालकी असलेल्या कंपन्या थेट केंद्र सरकार किंवा इतर CPSE द्वारे नियंत्रित केल्या जातात.
2) सार्वजनिक क्षेत्रातील बँका (PSBs) यामध्ये केंद्र सरकार किंवा इतर PSB द्वारे थेट नियंत्रित असलेल्या बँकांचा समावेश होतो, ज्यांचा भांडवली हिस्सा 51 टक्के किंवा त्याहून अधिक आहे.
3) राज्यस्तरीय सार्वजनिक उपक्रम (SLPE): राज्य सरकारच्या किंवा इतर SLPE च्या मालकीच्या 51 टक्के किंवा त्याहून अधिक भांडवली समभाग असलेल्या कंपन्या या यादीमध्ये समाविष्ट केल्या आहेत.
सार्वजनिक क्षेत्रातील उपक्रमांच्या आर्थिक कामगिरी आणि विकासाच्या आधारावर, सार्वजनिक उपक्रम विभागाने त्यांना महारत्न, नवरत्न किंवा मिनीरत्न हा दर्जा दिला आहे. या सर्वांमध्ये काय फरक आहे ते जाणून घेऊया.
महारत्न कंपन्या Maharatna CPSEs –
कोणत्याही कंपनीसाठी हा सर्वोच्च दर्जा आहे, त्यामुळे हा दर्जा प्राप्त करण्यासाठी काही निकष पूर्ण करावे लागतात. सर्वप्रथम ती नवरत्न कंपनी असावी. दुसरे म्हणजे, कंपनीची गेल्या तीन वर्षांची सरासरी वार्षिक विक्री वीस हजार कोटींपेक्षा जास्त असावी. सध्या देशात 13 महारत्न कंपन्या आहेत.
मिनीरत्न कंपन्या –
मिनीरत्न या कंपन्या श्रेणी-1 आणि श्रेणी-2 अशा दोन श्रेणींमध्ये आहेत.
श्रेणी-1 CPSEs किमान 30 कोटी किंवा त्याहून अधिक करपूर्व नफ्यासह, गेल्या तीन वर्षांत सातत्याने नफा मिळवणारे असावेत. सध्या देशात मिनीरत्न (श्रेणी – 1) 57 कंपन्या आहेत.
श्रेणी-2 CPSEs मागील तीन वर्षांपासून सातत्यपूर्ण नफा कमवत असावेत आणि त्यांची निव्वळ संपत्ती सकारात्मक असावी. सध्या देशात मिनिरत्न (श्रेणी 2) 11 कंपन्या आहेत.
नवरत्न कंपन्या –
मिनीरत्न 1, शेड्यूल ‘अ’ असलेल्या आणि गेल्या पाचपैकी तीन वर्षांत ‘उत्कृष्ट’ किंवा ‘अतिशय उत्तम’ एमओयू रेटिंग मिळालेल्या आणि ओळखल्या गेलेल्या सहा कामगिरीच्या पॅरामीटर्समध्ये 60 किंवा त्याहून अधिक कामगिरी गुण मिळवलेले CPSE यांना नवरत्नचा दर्जा मिळतो. सध्या देशात 16 नवरत्न कंपन्या आहेत.
भारतात PSU चे महत्त्व –
भारतात, PSUs महत्वाची भूमिका बजावतात, ज्यामुळे औद्योगिक विकासासाठी एक मजबूत आधार तयार होतो. पायाभूत सुविधांच्या विकासावर आणि विस्तारावर लक्ष केंद्रित करून, या कंपन्यांनी आर्थिक विकासाला चालना दिली आहे. या कंपन्यांनी अनेकांना रोजगाराच्या संधी निर्माण केल्या आहेत. निर्यात वाढवणे आणि आयात कमी करणे हे PSU चे उद्दिष्ट आहे.
भारतातील टाॅप पीएसयू कंपन्या –
SBI, ONGC, NTPC, COAL INDIA, IOC, POWER GRID, POWER FINANCE CORPORATION, PNB, BANK OF BARODA, INDIAN OVERSEAS BANK, BPCL, BHARAT ELECTRONICS, REC, GAIL, UNION BANK, CANARA BANK, NHPC, IDBI BANK, BHEL, UCO BANK, INDIAN BANK, NMDC, CENTRAL BANK, CONTAINER CORPORATION, RAIL VIKAS NIGAM, PUNJAB & SIND BANK, BANK OF MAHARASHTRA, MAZAGON DOCK SHIP, MRPL, NALCO, RITES, BEML, MMTC, ENGINEERS INDIA, GARDEN REACH SHIPBUILDERS & ENGINEERS, RCF, DREDGING CORP.