सार्वजनिक वाहनाने प्रवास करताना सहप्रवासी कोण आहे, याविषयी उत्सुकता असते. पूर्वी रस्त्यांची अवस्था तितकीशी चांगली नव्हती तेव्हा प्रवासाला वेळ लागायचा. अशावेळी कुणाशी तरी गप्पा माराव्यात असं वाटायचं. कामानिमित्त प्रवास करताना आपले ऑफिसमधले सहकारी आपले सहप्रवासी असतात. त्यामुळे वेळ जायचा प्रश्नच नसतो.
सहप्रवासी एकमेकांना मदत करणं, सीटची अदलाबदल करायची असेल तर तेही करणं आणि जरा मोकळं ढाकळं होणं यातून संवाद आपोआपच वाढीस लागतो. अलीकडे मात्र एकमेकांचं नाव, गाव, पत्ता विचारत नाहीत कारण सामाजिक संबंधात तितकीशी सुरक्षितता राहिली नाही. कुटुंबासह प्रवास करताना मुलं बरोबर असतील तर त्यांची मैत्री लवकर जमते कारण त्यात निरागसता असते आणि मुलांना एका जागी बसण्याचा कंटाळा येतो.
मित्रमंडळी, नातेवाईक यांच्या बरोबर प्रवास करताना आसपास कोण प्रवासी आहेत याकडे लक्षही जात नाही. इतके आपण आपल्या गप्पात मश्गुल असतो. खरं तर प्रवास अगदी हसतखेळत व्हावा असं वाटतं पण अनोळखी व्यक्तीबरोबर संवाद साधणे जोखमीचे वाटते. यासाठी अनोळखी व्यक्ती बरोबर खाद्यपदार्थांची देवाणघेवाण केली जात नाही. सध्या मोबाइलमुळे प्रवासात खूप सोय झाली आहे. मित्रमंडळींशी राहिलेल्या गप्पा, नव्या बिझनेस डीलसाठी बोलणी अशी राहिलेली कामे करता येतात. आता मोबाइलही सहप्रवासी झालाय. विमानप्रवास औटघटकेचा असल्याने सहप्रवासी कोण आहे हे कळता कळता उतरायची वेळ येते. तिथे एकमेकांशी आपणहून बोलणं शिष्टाचार संमत मानलं जात नाही.
गेल्या काही वर्षांत मात्र प्रवासी कंपन्यांनी ही सगळी गणितच बदलून टाकली. प्रवास कंटाळवाणा होऊ नये, उलट तो एन्जॉय करावा यासाठी त्यांचे मेळावे भरवणं, त्यांना एकमेकांशी गप्पा मारायला वेळ देणं हे मुद्दाम घडवून आणलं जातं आणि याचा परिणाम म्हणजे अशाच प्रवासातून काही सहप्रवासी घट्ट मित्र बनतात. पुढच्या प्रवासाचे बेत ठरवतात. यातून आपल्या सहप्रवाशांची निवड करतात.
अलीकडे एकटं राहाणाऱ्या स्त्री-पुरूषांचे प्रमाण वाढते आहे. अशावेळी आपल्याला मोकळा वेळ असेल तेव्हा भावंडं, नातेवाईक यांना वेळ असेलच असं नाही. एकटं कसं जायचं अशा वेळी अनोळखी प्रवाशांबरोबर निघायचं आणि येताना मात्र त्यातील काही जणांशी मैत्र जोडूनच यायचं. लहानपणी एकाच रिक्षातून, व्हॅनमधून शाळेत जाणारे पण वेगळ्या इयत्तेत शिकणाऱ्या मुलींची मुलांची मैत्री जमते आणि ती पुढेही टिकते. लोकलमधून प्रवास करणाऱ्या स्त्रिया एकमेकींना 7.15 वाली, 8.25 वाली अशाच खुणेने ओळखतात. बसायला जागा ठेवतात, सुखदु:ख शेअर करतात.
बसमधून प्रवास करताना मागच्या पुढच्या स्टॉपवर बसणारे मित्र-मैत्रिणी होतात. फार गर्दी असेल तर टेकायला जागा देतात. एखाद्या दिवशी जर एखाद्या सहप्रवाशांची जागा रिकामी असेल, भेट झाली नाही तर चुकल्या चुकल्या सारखं वाटतं. अशा सहप्रवाशांची लग्न जमल्याचेही ऐकिवात आहे.
नावेतील सहप्रवासी थोड्या वेळेचे तर जहाजातून प्रवास करणारे मात्र जास्त काळ बरोबर असतात.
संसारात पती-पत्नी सहप्रवासी, सुखदुःखाचे साथीदार असतात. व्यवसायातले भागीदार हेसुद्धा सहप्रवासी असतात. वर्षानुवर्षे बरोबर एकाच ऑफिसमध्ये शेजारच्या टेबलवर बसून काम करणारेही सहप्रवासी म्हणता येतील. स्वत:च्या गाडीने प्रवास करणं याला स्टेटस आलं आणि सहप्रवासी या संकल्पनेत बदल झाला. सार्वजनिक वाहनातून व्यक्ती आजही प्रवास करतात. काही प्रवास जलदगतीने व्हावेत अशी सोय केली आहे. स्वत:साठी स्वतंत्र गाडी ठरवून प्रवास करणाऱ्यांचे प्रमाण वाढले आहे. त्यामुळे सहप्रवाशांचा आनंद घेता येत नाही.
माणसं आयुष्यभर कुणाच्या साथीने किंवा एकेकटे प्रवास करत असतात, ज्याला आयुष्याचा प्रवास असं म्हणू. यात त्यांचे सहप्रवासी वेगवेगळे असतात. ते त्यांनी निवडलेले असतात किंवा त्यांच्या आयुष्यात योगायोगाने आलेले असतात. हे प्रवास काही वेळा सुखाचे तर काही वेळा क्लेशदायक असतात. अशावेळी आपण वेगळे सहप्रवासीसुद्धा निवडतो. काही वेळा हे सहप्रवासी एकमेकांना इतके योग्य असतात की हा प्रवास सुखाचा आणि आनंदाचा होतो.
डॉ. नीलम ताटके