मुडा या जपानी शब्दाचा अर्थ स्थूल मानानं ‘अपव्ययी’ किंवा ‘निरुपयोगी’ असा करता येईल. जपानी व्यवहारात आणि विशेषत: उद्योगात हा शब्द वारंवार वापरला जातो. मी हा शब्द माझ्या साहेबांनी बोलावलेल्या एका मीटिंगमध्ये प्रथम ऐकला.
कुठल्याही वस्तूमध्ये किंवा क्रियेमध्ये निरुपयोगी भाग असता कामा नये हे ध्येय हवं असा जपानी तज्ञांचा आग्रह असतो. अशाच एका जपानी धुरंधर व्यक्तीच्या भाषणात त्यांनी कोटाच्या खिशातून एक केळं काढून सोललं आणि खायला सुरुवात केली. नंतर त्यांनी विचारलं, मी काय खात आहे? श्रोत्यांनी उत्तर दिलं, केळं! मग त्यांनी सांगितलं की यातलं माझ्यासाठी फक्त केळं उपयुक्त आहे. त्याचं साल त्यांनी उंचावून दाखवलं आणि म्हटलं की हे मुडा आहे-निरुपयोगी आहे. नंतर भाषणात त्यांनी सांगितलं की आपल्या उत्पादनामधून, विविध क्रियांमधून “मुडा’ काढून टाकलं पाहिजे तेव्हाच ती उत्पादनं किंवा क्रिया सुटसुटीत होतील, फायदेशीर होतील.
“मुडा’ची काही उदाहरणं पाहू. पूर्वी काही साबण एका खोक्यात मिळत असत. या खोक्याच्या आत एक जाडसर कार्डबोर्डचं एक वेष्टन असे आणि त्याच्या आत जलनिरोधक (वॉटरप्रूफ) कागदात साबण गुंडाळलेला असे. यामध्ये साबण जलनिरोधक वेष्टनात असणं हे आवश्यक आहे परंतु खोकं आणि आतील कार्डबोर्डची गुंडाळी हे “मुडा’ समजायला हरकत नाही. बहुधा या “मुडां’चं ज्ञान साबण उत्पादकांना झालं असावं कारण आता बरेचसे उत्पादक साबण केवळ जलनिरोधक परंतु आकर्षक अशा वेष्टनातून विक्री करताना दिसतात.
समजा, एखादी गृहिणी ओट्यावर स्वयंपाक करीत आहे. तिथे गॅसची शेगडी आहे. परंतु स्वयंपाकाला लागणारी पातेली, कुकर इ. साधनं आणि पाकक्रियेतील मसाले, मीठ इ. घटक दूरवरच्या कपाटात आहेत. आता या गृहिणीला दर वेळी साधनं आणि घटक आणण्यासाठी कपाटापर्यंत जावं लागेल आणि तिथून परत ओट्यापाशी यावं लागेल. ही तिची हालचाल अनावश्यक म्हणजेच “मुडा’ आहे. यासाठी तिला लागणाऱ्या वस्तू ओट्याजवळच हव्यात म्हणजे “मुडा’ टाळता येईल.
बारकाईनं विचार केल्यास आपण कित्येक गोष्टींत “मुडा’ आणत असतो. संभाषणातही म्हणजे असं बघा की, मला असं सांगायचं होतं अशा प्रस्तावना खरं तर मुडा’च आहेत. कागदावर लिहिताना काही जण मोठाच्या मोठा समास सोडतात. आवश्यक तेवडाच समास ठेवल्यास लिहावयास जास्त जागा मिळेल, मोठे शब्द तोडण्याची आवश्यकता भासणार नाही. असं सांगतात की महात्मा गांधी एखाद्या पत्राचं उत्तर देताना त्याच कागदाच्या रिकाम्या जागेत लिहीत असत. एक प्रकारे ते “मुडा’ टाळीत होते असं म्हणता येईल.
आरेखन करणाऱ्या अभियंत्यांनी मला त्यांचं डिझाइन दाखवलं आणि त्यात लांबच्या लांब स्क्रू वापरलेला दिसला की मी त्याला हटकून रचना बदलायला सांगत असे. याशिवाय जेवढे आवश्यक तेवढेच आटे वापरात यावेत यासाठी शक्यतो बोल्ट वापरण्याचा आग्रह धरीत असे. (इथे हे लक्षात घेतलं पाहिजे की स्क्रूमध्ये पूर्ण लांबीवर आटे असतात तर बोल्टमध्ये टोकावर ठराविक लांबीवरच आटे असतात.) या प्रकाराला “लीन डिझाइन’ म्हणजे “कृश संरचना’ असं म्हणतात. यात अनावश्यक गोष्टींना फाटा दिला जातो. ही “मुडा’ टाळण्याचीच नीती-स्ट्रेटेजी आहे.
“मुडा’ टाळण्याचे फायदे म्हणजे आर्थिक बचत तर होतेच शिवाय वजनात, वापरल्या जाणाऱ्या ऊर्जेत आणि वेळेतही बचत होते. व्यवसायांमध्ये याचंच रूपांतर नफ्यात होऊ शकतं. या तत्त्वाचा वापर करून मालाचा साठा कमी करणे, मनुष्यबळ तसेच इतर संसाधनांचा आवश्यक तेवढाच वापर करणे, मालाचा वेळेवर पुरवठा करणे या गोष्टी अमलात आणल्यास फायदा होतो.
साध्या साध्या आणि रोजच्या व्यवहारातदेखील “मुडा’ टाळण्याकरता अनेक कृती आचरणात आणता येतील. गळका नळ बदलणे, नेहमी नळ पूर्णपणे बंद केला आहे की नाही याची खात्री करणे, एका बाजूने कोरा असलेला कागद वापरात आणणे, आवश्यक तेवढेच पदार्थ ताटात घेणे, पिण्यासाठी आवश्यक तेवढेच पाणी ग्लासात किंवा भांड्यात घेणे अशा कृती सहज शक्य आहेत. चला तर “मुडा’ टाळण्याचा नेटानं प्रयत्न करू या!
– श्रीनिवास शारंगपाणी