“एक कोडं घालतो तुम्हाला आज. बघा उत्तर शोधता येते का ते. या खेळण्यातील हत्तीचे वजन करायचे आहे, वजनकाट्यावर हा हत्ती न ठेवता.कसे करता येईल?’
“प्रणव काही पण हं! वजनकाट्याशिवाय वजन कसं काय करता येईल रे?’
“अगं तन्वी, वजनकाटा वापरायचा नाही असे नाही, फक्त हत्तीला वजनकाट्यावर ठेवायचे नाही. हो ना प्रणव?’
“हो. बरं! मिहिर, तन्वी शंका विचारून झाल्या असतील तर उत्तर सांगा आता.’
“नाही येत?’
षठीक आहे मी सांगतो, पण मग त्यामागचे वैज्ञानिक तत्त्व कोणते हे तुम्ही सांगा बरं का.’
“एक प्लॅस्टिकचा टब किंवा लाकडी बॉक्स घ्यायचा. त्याच्या वजनाची नोंद करायची. आता हत्तीसह हा टब किंवा बॉक्स पाण्याच्या बादलीत ठेवायचा. टब पाण्यात किती बुडला याची खूण त्यावर करायची. हत्ती काढून घ्यायचा आणि केलेल्या खुणेपर्यंत टब पाण्यात बुडेपर्यंत त्यात दगड टाकायचे. या दगडांचे जे वजन असेल तेवढे वजन या हत्तीचे येईल.’
“काहीही! प्रणव त्यापेक्षा हत्तीला वजन काट्यावर ठेवून पटकन वजन होईल.’
“हे बघा, मी कोडे आणि त्याचे उत्तर सांगितले. आता तुम्ही त्यामागचे वैज्ञानिक कारण काय ते सांगा पटकन.’
“युरेका… युरेका…’
“मिहीर आता हे कोणते कोडे?’
“तन्वी, प्रणवने सांगितला तो आर्किमिडीजचा नियम आहे. एखादी वस्तू पाण्यात टाकली की त्या वस्तूच्या आकारमानाएवढे पाणी बाजूला सारले जाते. काय प्रणव बरोबर ना?’
“एकदम बरोबर!’
“प्रणव, तन्वी तुम्हाला आर्किमिडीज या शास्त्रज्ञाची गोष्ट माहीत आहे का?
ग्रीक साम्राज्यातील राजाने एकदा एक सोन्याचा मुकुट करून घेतला होता.पण राजाला शंका होती की त्यात चांदीची भेसळ असावी. आता एवढा छान कलाकुसर केलेला मुकुट न वितळवता तो पूर्णपणे सोन्याचा आहे की नाही हे कसे कळणार, हे कसे शोधायचे याची जबाबदारी राजाने आर्किमिडीजवर टाकली. हा प्रश्न कसा सोडवायचा या विचारात असताना हा शास्त्रज्ञ पाण्याने भरलेल्या बाथटबमध्ये शिरला.
साहजिकच काही पाणी टबच्या बाहेर सांडले आणि त्याला प्रश्नाचे उत्तर मिळाले. यावेळी म्हणे आर्किमिडीज युरेका युरेका म्हणत राजाकडे गेला.’
“बाहेर सांडलेले पाणी आणि सोन्यातील चांदीची भेसळ याचा काय संबंध?’
“मला सांग, एक किलो चुरमुरे एक किलो तांदूळ असतील तर कोणासाठी मोठा डबा लागेल म्हणजेच कोणाचे आकारमान जास्त असेल?’
“अर्थात चिरमुरे.’ प्रणव व तन्वी दोघांनीही एकदम सांगितले.
“बरोबर. त्याप्रमाणेच सोन्याची घनता ही चांदीच्या घनतेपेक्षा जास्त असते.त्यामुळे सारख्या वजनाच्या सोन्याच्या ठोकळ्याचे आकारमान चांदीच्या ठोकळ्यापेक्षा लहान असते.’
“आर्किमिडिजने या संकल्पनेचा वापर केला. त्याने मुकुटाच्या वजनाएवढा सोन्याचा ठोकळा आणि चांदीचा ठोकळा घेतला.
हे दोन्ही ठोकळे आणि मुकुट एक एक करून पाण्यात टाकले व प्रत्येकवेळी बाजूला किती पाणी सारले गेले ते पाहिले. त्याला असे आढळून आले की मुकुटाने बाजूला सारलेल्या पाण्याचे अकारमान हे आधीच्या दोन्ही आकारमानाच्या मधले निघाले. याचाच अर्थ ते मुकुट पूर्णपणे सोन्याचा नव्हता.’
“मिहीर तू सांगितलेली गोष्ट ही भारी होती आणि प्रणवचे कोडे देखील. या दोन्हींमुळे आर्किमिडिज व त्याचा नियम दोन्हीही छान लक्षात राहील आता.’
विशाखा गंधे