कृष्णवर्णीय अफ्रिकन अमेरिकन जनतेला गुलामीयुक्त सामाजिक- राजकीय बंधनातून मुक्त करणारे अमेरिकेचे 16 वे लोकनियुक्त राष्ट्राध्यक्ष अब्राहम लिंकन यांच्याकडे केवळ अमेरिकन जनताच नव्हे, तर सारी दुनिया एक अद्वितीय ऐतिहासिक व्यक्तिमत्त्व म्हणून आदराने पाहते. त्यांचे जीवनकार्य कसे होते, कोणत्या परिस्थितीत त्यांनी अमेरिकेचे राष्ट्रीय व राजकीय ऐक्य अबाधित ठेवण्याची कामगिरी केली याचा आढावा घेण्याचा हा एक अल्प प्रयत्न आहे. अर्थात, अब्राहम लिंकन यांच्या महानतेवर टाकलेला हा एक छोटासा प्रकाश आहे. अब्राहम यांच्या जीवनाचा शोध अनेक मोठ्या लेखकांनी केला आहे. त्यामानाने आपला हा प्रयत्न अत्यल्प आहे.
आजचे अमेरिकन संघराज्य पूर्वी म्हणजे संघराज्य म्हणून अस्तित्वात येण्याअगोदर ब्रिटिश वसाहत होती. ब्रिटिशांनी जो वसाहतीक दर्जा तत्कालीन अमेरिकेस दिला होता त्याबद्दल जनतेत नाराजी व असंतोष होता. ब्रिटिशांनी आपली सत्ता रद्द करण्यासाठी 1774 मध्ये जे पाच कायदे आणले त्यांना जनतेने असह्य कायदे म्हणून धिक्कारले. त्याआधीच बोस्टन बंदरात आलेला ब्रिटीश माल स्थानिक अमेरिकन जनतेने समुद्रात फेकून दिला व आपला असंतोष जाहीर केला. नव्याने तयार झालेली मॅसेच्यूएटस् वसाहत ब्रिटिशांनी आपल्या ताब्यात घेण्याचे प्रयत्न चालविल्यानंतर अमेरिकन व ब्रिटीश वसाहतवादी राज्यकर्ते यांच्यातील संघर्ष विकोपाला जाऊन संघर्षाला तोंड फुटले. अमेरिकन स्वातंत्र्यवादी योद्ध्यांनी ब्रिटिशांना पराभवाची धूळ चारली. जुलै 1776 रोजी अमेरिकन स्वातंत्र्याची कायदेशीर व रितसर घोषणा करण्यात आली. पुढे संविधान सभेचे गठन करण्यात येऊन अमेरिकन राज्यघटना स्वातंत्र्य युद्धानंतर तयार करण्यात आली-
दि. 21 जून 1788. प्रारंभी या संघराज्यात 9 वसाहती (राज्ये) सामील करून घेण्यात आल्या. पुढे अन्य वसाहतीही या अमेरिकेच्या संयुक्त राज्यात सामील होत गेल्या. आज रोजी अमेरिकन संयुक्त संघराज्यात जुनी-नवी अशी सर्व राज्य सामील आहेत. सामील होणाऱ्यांना केंद्रीय संसदेत प्रतिनिधित्व देताना त्या राज्यांच्या लोकसंख्येच्या प्रमाणात देण्याचे धोरण ठरविले जाऊन त्याची पुढे अंमलबजावणी करण्यात आली. अमेरिकन राज्यघटनेच्या प्रारंभिक कथनातच अंर्तगत शांतता, सामुदायिक संरक्षण, जनकल्याणाची वृद्धी करणे आणि प्राप्त झालेल्या स्वातंत्र्याचे रक्षण करणे याकरिता राज्यघटना संस्थापित करण्यात आल्याचे नमूद करण्यात आले आहे. अमेरिकेच्या स्वातंत्र्य लक्ष्याचे नेतृत्व जॉर्ज वाशिंग्टन यांच्याकडे होते. राज्यघटनेनुसार जी प्रथम निवडणूक झाली त्यामध्ये वॉशिंग्टन राष्ट्राध्यक्ष झाले.
अमेरिकेत वसाहती तयार होत असताना अफ्रिकेतून कृष्णवर्णीय लोकांना उत्पादन श्रमांची कामे करण्याकरिता जबरदस्तीने बोटीत घालून आणले जात होते. त्यांना कोणतेही नैसर्गिक हक्क किंवा नागरिक हक्कांपासूनही वंचित राहावे लागत होते. मग मतदानाद्वारे लोकप्रतिनिधित्व करण्याचे वा ते निवडण्याचे हक्क मिळणे ही तर फार दूरची गोष्ट होती. अशा कृष्णवर्णीयांवर गुलामगिरी लादली गेली होती. कृष्णवर्णीय स्त्री-पुरुषांनी जी भयानक गुलामगिरी अनुभवली त्याचे वर्णन “अंकल टॉम्स कॅबिन’ या कांदबरीत हृदयद्रावक पणे प्रस्तुत केले आहे. अब्राहम लिंकन राष्ट्राध्यक्षपदी निवडून आल्यावर त्यांना या प्रश्नांचा सामना करावा लागला. त्यांनी खंबीर भूमिका घेतली. कृष्णवर्णीय गुलामांच्या श्रमावर अमेरिकेच्या दक्षिण भागात शेती व्यवसाय केला जात असे. उत्तर भागात प्रामुख्याने कारखानदारी वाढत होती. अब्राहम लिंकन यांच्या काळातच उत्तर- दक्षिण वसाहतींमध्ये कृष्णवर्णीय गुलामांच्या मुक्ततेच्या मुद्द्यावर मतभेद विकोपाला जाऊन प्रदीर्घ व रक्तलांछित असे घनघोर युद्ध होऊन राष्ट्राध्यक्ष लिंकन यांच्या नेतृत्वाखालील संघराज्यवादी फौजांनी जय मिळवला. मात्र या कामी लाखो तरुणांना बलिदान द्यावे लागले. अमेरिकी संघराज्याचे विभाजन टळले. पुढील काळात अमेरिकेने जो विकास साध्य केला, त्यात अमेरिकन राष्ट्राचे अफाट ऐक्य टिकवण्यासाठी लिंकन यांचे कार्य, विचार व नेतृत्व याचे अफाट योगदान आहे.
लिंकन यांचे बालपण व तारुण्य
अब्राहम लिंकन यांचा जन्म 12 फेब्रुवारी 1809 रोजी हार्डिन काउंटी (केंटुकी) येथे झाला. शेतकरी व्यवसाय करणारे वडील थॉमस यांना अब्राहम लिंकन लहान असताना शेती व्यवसायानिमित्त अनेक ठिकाणी अदलून बदलून स्थायिक व्हावे लागले. अब्राहम लिंकन यांची आई नॅन्सी यांचा सन 1818 मध्ये मृत्यू झाला. नंतर वर्षाने वडिलांनी सारा यांच्याशी (प्रथम पत्नी लिंकन यांच्या आई नॅन्सी यांच्या निधनानंतर) दुसरा विवाह केला. आयुष्याच्या सुरुवातीलाच आयुष्यातील धक्के लिंकन यांस बसले. प्राथमिक शिक्षणही सलग होऊ शकले नाही. प्रथम केंटुकी व नंतर इंडियाना येथे लिंकन यांच्याकडून अडखळत शिक्षणाची सुरुवात झाली. या शैक्षणिक प्रवासाबद्दल लिंकन म्हणतात, “सुरुवातीच्या या शिक्षणामुळे मला लिहिता व वाचता येऊ लागले एवढेच! थोडा मोठा झाल्यावरही माझे ज्ञान बेताचेच होते. मी कसेबसे वाचू शकत होतो. नंतर वाचनाची गोडी वाढली.’ रात्री शेकोटीच्या प्रकाशात लिंकन वाचत बसत. पुढे लिंकन परिवारासह इंडियानाहून इलिनॉइसला गेले. जिथे त्यांचे तारुण्याचे दिवस सुरू झाले. उंची झपाट्याने वाढू लागली. ऐन तारुण्यात आल्यावर त्यांची उंची सहा फूट चार इंच झाली होती. शरीर मात्र शिडशिडीत होते. लिंकन यांच्या एवढी ऐतिहासिक महानतेची उंची राजकीय कर्तबगारीच्या फुटपट्टीने मोजता अन्य कोणास लाभली काय? हा प्रश्न तसा अनुत्तरितच मानला जाईल असे वाटते!
लिंकन यांच्या लहानपणीचे घर म्हणजे अमेरिकेत ज्याला “कॅबिन’ म्हणून संबोधले जाते अशी अत्यंत कामचलावू जागा होती. जागा एैसपैस नव्हती. साध्या लाकडाने कॅबिनच्या तीन बाजू झाकल्या होत्या. पुढची दर्शनी बाजू जवळपास उघडीच होती. लिंकन राष्ट्राध्यक्ष झाल्यावर त्यांचे एक सचिव विल्यम स्टोडार्ड यांनी या कॅबिनबद्दल म्हणून ठेवले आहे “…कॅबिन साधारण चौदा चौरस फुटी होती. “फायर प्लेस’ (शेकोटीची जागा) उघड्यावरच होती. कॅबिनला खिडकी, दरवाजे अगर धुराडेही नव्हते. साधे लाकडी, झाडांच्या डहाळ्या, वाळलेले गवत यांनी ही कॅबिन तयार झाली होती. ऊन, पाऊस आणि वारा यांच्यापासून कुटुंबाचा कसबसा बचाव या झोपडीने केला. जीवनाची सुरुवात अशा झोपडीपासून करणाऱ्या लिंकन यांच्या मनावर आपल्या अशा साधारण आर्थिक जीवनाबद्दल एक प्रकारचा अभिमान व आकर्षण तयार झाले असावे. लिंकन यांनी जीवनास स्थिरता आल्यानंतर म्हणून ठेवले आहे- “आपल्या शेजाऱ्यापेक्षा आपले घर फार एैसपैस व आरामदायक असणे हे फार चांगले मानू नये.’
तरुणपणात लिंकन यांनी अनेक प्रकारची कामे उदरनिर्वाहासाठी केली. नदी पात्रातून “फॅलट बोटी’ (सपाट लाकडी होडी) वर माल वाहतुकीचे काम त्यांनी केले. तसेच ते जमीन मोजणीचेही काम करीत. या दरम्यानच मित्रांनी त्यांना वकील होण्याचा सल्ला दिला. वकील होणे त्याकाळी फार अवघड नव्हते. वाचनाची आवड असलेल्या लिंकन यांनी वकील होण्यासाठी पुस्तके घेतली. अभ्यास सुरू केला. मेहनत आणि अभ्यास यांची सांगड लिंकन यांनी तारुण्यातच घातली असल्याने वकिलीचा अभ्यास त्यांनी नेटाने पूर्ण केला. या दरम्यान लिंकन यांनी आपला मुक्काम मॅकान काउंटी, इलिनॉइस येथे हलविला होता. इलिनॉइस येथे वकिलीची प्रॅक्टिस सुरू केल्यानंतर प्रामाणिकपणा व कष्ट याच्या जोरावर त्यांचा जम बसून आर्थिक प्राप्तीही होऊ लागली. लिंकन आपल्या आयुष्यात स्थिरावू लागले. या काळात राजकीय घडामोडींवरही ते लक्ष ठेवून होते. संघराज्यीय अमेरिकेत राज्य व राष्ट्रीय स्तरावर कायदेमंडळ स्थापन होऊन राज्यकारभारात शिस्त व स्थिरता येत होती. हळूहळू अमेरिकेस बळ येत होते. अमेरिकेत शेती, उद्योग व अन्य श्रमाची कामे करण्याकरिता अफ्रिकेतून जबरीने आणलेल्या कृष्णवर्णीय लोकांची स्थिती मात्र अतिशय हलाखीची होती. लिंकन यांना या श्रमिकांबाबत अतिशय सहानुभूती वाटत असे. पुढे आयुष्यात या लोकांचे मुक्तिदाते म्हणूनच त्यांनी ऐतिहासिक काम केले. ज्याची नोंद मानव जातीच्या इतिहासात केली गेली आहे. लिंकन यांनी तारुण्यात जमीन सर्वेक्षण करण्याचे काम केले. इलिनॉइस राज्यातील सॅंगमन काउंटीमध्ये वास्तव्य असताना जमिनपट्ट्यांची मोजणी करणे, कौटुंबिकदृष्ट्या जमिनीची वारसांमध्ये वाटणी करण्यासाठी सीमा निश्चित करणे, यास त्याकामी नव्याने वसणाऱ्या अमेरिकेत फार महत्त्वाचे मानले जाई. लिंकन यास याकामी वाक्बगार मानले जाई. वकिली परीक्षा पास झाल्यावर वकिलीतही त्यांचा जम बसू लागला.(क्रमशः)
निवडणुकीच्या राजकारणात प्रवेश
वकिलीत नाव कमवल्यावर लिंकन निवडणुकीच्या राजकारणात प्रवेशकर्ते झाले. लिकंन यांची राजकीय कारकीर्द 35 वर्षांची झाली. सन 1832 साली त्यांनी इलिनॉइस राज्याच्या विधानसभेत प्रवेश करण्याचा अयशस्वी प्रयत्न केला. त्यांचे प्रतिस्पर्धी होते डग्लस. निवडणुकीच्या आधीपासून डग्लस-लिंकन एकमेकांचे प्रतिस्पर्धी म्हणून प्रसिद्ध झाले होते. सामाजिक व राष्ट्रीय प्रश्नांवर त्यांचे वादविवाद झडू लागले होते. त्याकाळी असे जाहीर वादविवाद झडत तेव्हा लोकही चांगल्या संख्येने हजर राहून प्रोत्साहित करत. या दोघांची शारीरिक तफावतही मजेशीर होती. डग्लस 5 फूट 4 इंच उंचीचे, तर लिंकन 6 फूट 4 इंच! डग्लस स्थूल व बुटके, तर लिंकन उंच व शिडशिडीत. त्यामुळे वादविवादात चांगलीच भर पडे! लिंकन राज्य विधानसभेत 1834 साली निवडून आले. विधानसभेची ही कारकीर्द 1841 पर्यंत चालली. पुढे 1847 मध्ये ते केंद्रीय प्रतिनिधी गृहात (हाउस ऑफ रिप्रेझेंटेटीव्हस्) निवडणुकीत यशस्वी झाले. 1849 पर्यंत ते प्रतिनिधी गृहात होते. दरम्यान, 1846 ला राष्ट्राध्यक्षीय निवडणुकीत त्यांनी टेलर यांच्या उमेदवारीस समर्थन दिले. त्यावेळी त्यांना अशी आशा वाटत होती की, सर्वसाधारण भूमी आयुक्त म्हणून त्यांना संधी मिळेल. पण लिंकन यांना ते पद प्राप्त न झाल्याने त्यांनी पुन्हा स्प्रिंगफिल्डचा रस्ता धरला व तिथे मूळच्या वकिली व्यवसायास सुरुवात केली. पुढे 1858 मध्ये लिंकन यांनी बऱ्याच मोठ्या कालावधीनंतर डग्लस यांच्याशी सिनेट निवडणुकीत (प्रतिनिधीगृह) दोन हात केले.
संघराज्यात नव्याने दाखल झालेल्या कन्सास व नेब्रास्का राज्यांमध्ये गुलामी प्रथेस मान्यता देण्यास लिंकन यांनी जोरदार विरोध दाखविला होता. लिंकन यांना डग्लस यांच्याकडून पराभूत व्हावे लागले. परंतु याच डग्लस यांच्याशी पुढे राष्ट्राध्यक्षीय निवडणुकीत लिंकन यांचा सामना रंगणार होता. लिंकन यांची प्रतिमा व व्यक्तिमत्त्व यांची चर्चा देशभर होऊ लागली होती. मानवी समतेचे पुरस्कर्ते, कृष्णवर्णीय लोकांना प्रतिष्ठा प्राप्त व्हावी म्हणून ते घेत असलेली आग्रही भूमिका यामुळे लिंकन यांना जनतेने “ऑनेस्ट ऍले’ असे नामाभिधान दिले. त्यांच्या प्रामाणिकपणामुळे राष्ट्राध्यक्षीय निवडणुकीकरिता लिंकन यांचे नाव अग्रक्रमाने घेतले जाऊ लागले. त्यांना मिळणारे समर्थन प्रामुख्याने देशाच्या उत्तरेकडील भागातून होते. येथे हे लक्षात ठेवले पाहिजे की, उत्तरेकडे औद्योगीकरणाचा प्रभाव अधिक होता. तर अमेरिकेच्या दक्षिणेकडील भागात प्रामुख्याने शेती आधारित अर्थव्यवस्था आकारास आली होती. शेतीत श्रमिक म्हणून बहुसंख्येने कृष्णवर्णीय लोक काम करीत होते. कृष्णवर्णीय मजुरांची परिस्थिती हलाखीची होती. त्यांना मिळणारी मजुरी समाधानकारक नव्हती. राहण्याची व्यवस्थाही बकाल व अपुरी होती. तसेच कृष्णवर्णीय दक्षिणेकडील कृषी व्यवसायात असणाऱ्या अपुऱ्या रोजगारी व दिल्या जाणाऱ्या हीन व अपमानास्पद अशा दुय्यम दर्जाच्या वागणुकीमुळे परेशान होऊन शेतमजुरीच्या कामातून मोकळे होण्याचा प्रयत्न करत होते. बरेच कृष्णवर्णीय उत्तरेकडील भागाकडे पलायन करीत असत. लिंकन यांनी समानतेचा पुरस्कार करून कृष्णवर्णीयांच्या मानवी हक्कांसाठी सातत्याने पाठपुरावा केला होता. 1860 साली राष्ट्राध्यक्षीय उमेदवार ठरविण्यासाठी झालेल्या अधिवेशनात लिंकन यांच्या उमेदवारीवर तिसऱ्या फेरीत अत्यंत अटीतटीच्या वातावरणात शिक्कामोर्तब करण्यात आले. असे व एवढे होऊनसुद्धा लिंकन यांच्या विनम्र आणि काहीशा संकोची स्वभावामुळे ते म्हणत असत की, “मी काही राष्ट्राध्यक्षीय पदाची जबाबदारी घेण्यास फारसा लायक व योग्य उमेदवार नाही!’
निवडणुकीच्या मैदानातही सामना अब्राहम लिंकन आणि स्टीफन डग्लस यांच्यामध्ये रंगणार होता. पूर्वी 1858 मध्ये सिनेटच्या निवडणुकीतही तेच एकमेकांचे प्रतिस्पर्धी होते. लिंकन हे कृष्णवर्णीयांवरील निर्बंधाच्या मुक्ततेच्या बाजूचे होते. या निर्बंधाबाबत डग्लस यांचे मत असे होते की, “अमेरिकेत सामील झालेल्या किंवा नव्याने सामील होणाऱ्या वसाहतींनी कृष्णवर्णीय गुलामगिरीच्या प्रश्नावर आपल्याला हवी तशी, अगर सोयीस्कर भूमिका स्थानिक परिस्थिती लक्षात घेऊन अंगीकारण्यास हरकत नसावी’ अशी होती. या दोघांच्या भूमिकेत मूलभूत फरक होता. लिंकन यांना गुलामगिरी कोणत्याही स्वरूपात व कोणत्याही वसाहतीत असणे हे पूर्णपणे अमान्य होते. किंबहुना माणसांच्या त्वचेच्या काळ्या अगर गोऱ्या रंगावरून भेद करून, केली जाणारी असमानताच लिंकन यांना कबूल नव्हती. शेतीवर प्रामुख्याने अवलंबून असणाऱ्या अमेरिकेच्या दक्षिण भागातील वसाहतीमधील लोकमत मात्र कृष्णवर्णीयांना बंधनात ठेवून त्यांच्या श्रमाचा फायदा शेतीच्या लाभासाठी करून घेत आपली बरकत करून आर्थिक लाभ मिळवण्यात काही गैर आहे, असे मानण्यास तयार नव्हते. निवडणुकात या दोन उमेदवारांमध्ये जबरदस्त टक्कर झाली.
लिंकन आणि डग्लस यांच्यामध्ये काही तरी तडजोड झाली पाहिजे अशा तिसऱ्या मताचेही लोक होते; परंतु दोन वैचारिक गट पडले होते त्यातून काही मध्यम मार्ग काढणे शक्य झाले नाही. लिंकन यांचा अटीतटीच्या सामन्यात विजय झाला. दि. 4 मार्च, 1861 रोजी लिंकन अमेरिकेचे 16 वे राष्ट्राध्यक्ष म्हणून पदारूढ झाले. त्यावेळी अमेरिकन संघराज्याच्या भवितव्याबाबत एक अनिश्चिततेचे वातावरण तयार झाले होते. अमेरिकेच्या दक्षिणेकडील वसाहती संघराज्यातून बाहेर पडू पाहत होत्या. लिंकन यांच्या अगोदर राष्ट्राध्यक्ष असलेल्या जेम्स बुचानन यांनी बाहेर पडणाऱ्या वसाहतींच्या प्रश्नावर ठोस ऐक्यवादी भूमिका न घेतल्यामुळे संघराज्यावर फुटीचे काळे ढग जमा होत चालले होते. लिंकन पदारूढ झाल्यानंतरही प्रत्यक्ष संघर्ष करून फुटीरता आणावी, असे वाटणाऱ्यांचे लोकमत प्रभावीपणे स्थापित झाले नव्हते. संघराज्याचे ऐक्य अगर कृष्णवर्णी यांच्या गुलामगिरीचे उच्चाटन याबाबत निर्णायक भूमिका घेण्यासाठी अनुकूल लोकमत प्रभावीपणे तयार झाले नव्हते. म्हणून लिंकन यांना कारकिर्दीच्या प्रारंभिक काळात तरी निर्णायक भूमिका इच्छा असूनही घेता येत नव्हती.
चरित्र – 1
विकास देशपांडे