देव्हाऱ्यातल्या कप्प्यातून मुक्ताने कापूस बाहेर काढला आणि वाती वळायला घेतल्या. फरताळावरचा एक जुनाट डबा तिने खाली घेतला. त्याला थोडं वाकडं केलं आणि हळुवार समईत तेल ओतून घेत देवासमोर दिवा लावला. “शुभं करोति कल्याणम् आरोग्यं धनसंपदा। शत्रु बुद्धि विनाशाय दीपज्योति नमो।स्तु ते।।’ म्हणत मुक्ताने हात जोडले. आपली वह्या पुस्तकं पिशवीत भरली आणि कंदील बाहेर पडवीत नेऊन अडकवला. “आबा इलच आता. सैपाकाला लागलं पायजे.’ म्हणत मुक्ताने चूल पेटवली.
तेवढ्यात गाय हंबरल्याचा आवाज कानी पडला. “आबा आलं वाटतं.’ विठ्ठलने डोक्यावरचा कडबा गोठ्यात टाकला आणि दारातूनच आवाज दिला. मुक्ते, भायर यं. तशी मुक्ता कणीक मळता मळता पिठाने भरलेले हात घेऊन बाहेर आली. “किसन्याच्या म्हातारीनं ह्ये हुलगे दिल्यात. आज हुलग्याची भाजी कर. तवरच्याला म्या वाड्यावर जाऊन येतु.’ “आबा, ह्या वक्ताला?’ “मालकानं बोलावलंय. धान काडलेली पोतं गोदामात लावायचीत.’ “पर सकाळच्यालाच तू मनत व्हता पोटात लई दुखतंय म्हणून.’ “अगं व्हय मुक्ते. पर मालकाचं काम न्हाय केलं तर…’ विठ्ठलला बोलता बोलता मध्येच खोकल्याची एक मोठी उबाळी आली. खोकता खोकता तो मट्कन खाली बसला. मुक्ता पळत घरात गेली आणि पाणी घेऊन आली. विठ्ठलने दोन घोट पाणी पिलं आणि घसा खाकरत चुळ भरली. मुक्ता तिच्या बापाच्या पाठीवर हाताने चोळत होती. तिची नजर जमिनीवर पडली. “आबा, ह्ये रगात कसलं?’ विठ्ठलने पाहून न पाहिल्यासारखं केलं. “येवडूसच तर हाय; पर किती घाबरतीस? पित-बीत झालं असल.’ “आबा ऐक रं. नगं जाऊस. चल आपण डाक्टरकडं जाऊन येऊ.’ विठ्ठलने मुक्ताच्या गालावरून हात फिरवला आणि निघून गेला.
चुलीसमोर बसून भाकरी थापणारी मुक्ता शरीरानं तर तिथं होती; पण तिचं मन मात्र थाऱ्यावर नव्हतं. आपल्या बापाच्या काळजीनं तिचा चेहरा सुकला होता. काय झालं असल आबाला? अशात सारखाच आजारी पडतोय. आईच्या मागे तिचा बापच होता; जो तिला तिच्या आईचं प्रेम देत होता. मुक्ताला अगदी तळहातावरच्या फोडासारखं जपायचा. या वयात मातीत खेळू पाहणाऱ्या हातांनी देखील तव्यावरच्या चटक्यांची ना कधी तक्रार केली; ना कधी डोळ्यात पाणी आणलं. कधीतरी आईच्या आठवणीने डोळे भरून यायचे. पण ते पुसून काढत मायेनं जवळ घेणाऱ्या बापाच्या मिठीत जणू आईचाच स्पर्श झाल्यासारखं वाटायचं! बापाकडं हट्ट करायची; पण कशासाठी? तर त्याच्याच हातून वेणी घालायची म्हणून! “मुक्ते, लगीन करून सासरला गेल्यावर कोण तुजी येणी घालणार? का मला पण संग घिऊन जाणार येणी घालायला? का तुज्या दादल्याला सांगणार?’ तशी मुक्ता म्हणायची, “आबा, म्या लगीन न्हाय करणार. आन तुला सोडून कुटं बी न्हाय जाणार.’
…”किसन्या, एक बोलायचं होतं.’ “बोल कि.’ “म्या इचार करत होतो कि…’ विठ्ठलचा आवाज जड झाला होता. “कसला इचार?’ “ह्येच कि; मुक्ताला म्हादुकडं सोडून यावं.’ “आरं मग त्यात एवढा इचार कसला करायलास? खालच्या वाडीवरच्या गण्याची नाव घिऊन जा. आन ये सोडून. तेवढीच चार दिस ईल फिरून.’ “तसं नव्हं.’ “मंग?’ “कायमचीच म्हंतु मी.’ किसन गोणीवरून उठला आणि विठ्ठलजवळ येऊन बसला. “का रं? मुक्ताबिगर एक घास तुझ्या नरड्याखाली उतरत न्हाय. आन तू तिला त्या म्हादयाच्या घरी सोडायचं म्हनतुस व्हय? आन तुला काय वाटतं; त्यो आन त्याची बायकू लय जीव लावत्याल व्हय तुज्या मुक्ताला?’ “का नाय लावायचा? किती झालं तरी थोरला भाऊ हाय. आन रक्ताचं नातं कधी आटतं का?’ “व्हय का? मंग चार वरीस झालं मुक्तीच्या आईला जाऊन; कधी आलं का दोगं नवराबायकु तूज्याकडं? आरं तुजं सोड; पर कधी त्या पोरीच्या अंगाला एखाद्या सणाला त्यांच्या पोरासंग कधी कापडं घेतलेली आठवतंय का तुला?’ पर म्या म्हंतु; असं काय आबाळ कोसळलंय तुज्यावर कि तू असं अचानक…?’ डोक्याला हात लावून विठ्ठल सुन्न बसला होता. “बोल कि.’ “तुला कसं सांगू? काळजावर दगुड ठेवून मुक्ताला धाडायलोय.’ विठ्ठलच्या डोळ्यातून पाणी टपकत होतं. किसनने त्याच्या खांद्यावर हात ठेवला. “विठ्ठल, काय झालंय?’ “आज मुक्तेची आय पायजे होती रं. माजी पोरगी उघड्यावर नसती पडली.’ “आरं; पर आता तरी कुटं ती उघड्यावर हाय? संभाळतुसच कि तिला जीवापाड.’ “किसन्या, माज्याकडं लई कमी दिस राहिल्यात.’ असं म्हणून विठ्ठल किसनच्या गळ्याला पडत धाय मोकलून रडू लागला. “असं का बोलायलास?’ “मला कॅन्सर झालाय. डाक्टर म्हणत्यात पार शेवटाला गेलाय. तूच सांग मी काय करू? माज्या डोळ्यासमोर तिला असं लावारीस व्हताना कसं बगु?’ हे ऐकून किसनच्याही डोळ्यात पाणी तरळलं.
विठ्ठल घराकडं निघून गेला. मुक्ता दारातच त्याची वाट पाहत बसली होती. विठ्ठलने दोन घास खाल्ले आणि मुक्ताशी बोलू लागला. “मुक्ते, म्या उद्या म्हादुकडं जाऊन येतु.’ “कशाला?’ मुक्ताला जवळ घेत, “मुक्ते, हिथं तुजी लई आबाळ हुती बग. धुणं, सैपाक करून शाळत जातीस. तुला उंबरीला शाळत टाकावं म्हंतु. काका बगीन तुला नीट.’ तशी मुक्ता,”आबा, न्हाय होत मला कामाचा तरास. मला तुमच्यापासनं लांब नाय जायचं.’ म्हणत रडू लागली. विठ्ठलने तिचे डोळे पुसले. “मुक्ते, तू लई समजूतदार हायस. तुज्या बापाचं फकस्त येव्हडच ऐक.’ मुक्ता तिच्या बापाला कवटाळून रडतरडत कधी झोपी गेली कळलंच नाही. विठ्ठल मात्र डोळे सताड उघडे ठेवून काळोखाकडं एकटक पाहत बसला होता. त्या निरव शांततेत कानावर पडणारी घड्याळाची टिकटिक त्याच्या हृदयाचे ठोके चुकवत होती. त्या काळ्याकुट्ट अंधारात हरवलेल्या आपल्या बापाला जिवाच्या आकांताने आवाज देणाऱ्या मुक्ताचा आवाज कानी पडला आणि विठ्ठल दचकून जोरात ओरडला. “मुक्ते…’ पाहतो तर ती गाढ झोपलेली. विठ्ठल तिथेच तिच्या बाजूला आडवा झाला आणि मुक्ताला डोळे भरून पाहताना एकटाच अश्रू टिपत बसला.
दुसऱ्या दिवशी, “मुक्ते, म्या दुपारच्याला जाऊन येतु उंबरीला. तू शाळतनं येऊस्तर येतु परत.’ म्हणून विठ्ठल रानात निघून गेला. मुक्ता शाळेत जायला निघाली. का कुणास ठाऊक आज तिला तिच्या आईची खूप आठवण येत होती. तिने माळ्यावरची पेटी खाली घेतली. त्यात तिच्या आईचा फोटो होता. तो हातात घेतला आणि डोळे भरून पाहू लागली. तिने तो फोटो वहीत ठेवला आणि पेटी बंद करू लागली. तेवढ्यात तिची नजर एका फाइलवर पडली. विठ्ठलचा हॉस्पिटलमधला रिपोर्ट होता तो. तिने ती फाइल दप्तरात टाकली. मुक्ता शाळेत गेली. दुपारच्या जेवणाच्या सुट्टीत पिशवीतून डबा काढताना तिला ती फाइल दिसली. मुक्ता ती फाइल घेऊन सरांकडे गेली. “गुरुजी, यात काय लिव्हलंय?’ सरांनी तो रिपोर्ट वाचला. सरांपुढेही प्रश्न पडला तिला कसं सांगावं; कि तिच्या वडिलांना कॅन्सर आहे? शेवटी सरांनी धीर एकवटून सांगितलं. “मुक्ता, वडिलांची काळजी घे. त्यांना कॅन्सर आहे.’ त्या इवल्याश्या जीवाला कॅन्सर म्हणजे काय कळणार होतं? “म्हणजे?’ “त्यांना एक मोठा आजार झाला आहे आणि तो बरा होण्यापलीकडं गेला आहे. त्यांचं आयुष्य फार कमी उरलंय.’
मुक्ता भरल्या डोळ्यांनी सगळं ऐकत होती. तिने पिशवी उचलली आणि पळतच घराकडे निघाली. घराला कुलूप होतं. ती किसनच्या घरी गेली आणि धापा टाकत विचारू लागली. “काका, माजं आबा दिसलं का कुटं?’ “मुक्ते, काय झालं?’ “आदी सांग, आबा दिसलं का कुटं?’ “व्हय, आत्ताच त्याला नदीकडं जाताना बघितलं.’ मुक्ता तशीच नदीकडं पळत सुटली. “मुक्ते थांब…’ पण मुक्ता वाऱ्याच्या वेगानं धावत सुटली. मुक्ता नदीकिनारी पोचली. ती एकाजागी स्तब्ध उभी राहून आपल्या बापाला शोधत होती आणि शेवटी तिची सैरभैर नजर एका ठिकाणी शांत झाली. विठ्ठल नावेत बसून नदीपलीकडं जात होता. मुक्ता नरड्याच्या शिरा ताणून ओरडत होती. “आबा… आबा…’ पण त्याला काहीच ऐकू येत नव्हतं. मुक्ताचं सगळं शरीर दुःखानं गदगदून निघालं होतं. पायात उभं राहण्याचेही त्राण नव्हते. ओंजळीत आपलं तोंड झाकून घेत ती खाली बसली आणि “पैलतीरी’ निघालेल्या आपल्या बापाला पाहताना हुंदके देत देत आसवं टिपू लागली…
आठवण
अमोल भालेराव