– हिमांशू
दुखल्या-खुपल्यावर, जखम झाल्यावर, भाजल्यावर, कापल्यावर, ठेचकळल्यावर आता बऱ्याच जणांच्या तोंडून “आउच’, “उफ्’, “ओ… शिट्’, “माय गॉड’ वगैरे उद्गार सहज बाहेर पडतात. आपण सुधारत चाललो आहोत, याचा हा आणखी एक भरभक्कम पुरावा होय.
ठेच लागली तर “आई गं’ हाच शब्द तातडीनं तोंडातून बाहेर पडतो, असं मानलं जाण्याचा आणि ते खरंही असण्याचा एक काळ होता. वेदना होताच सगळ्यात आधी आई आठवते, असं सांगून कथा-कादंबऱ्यांमधून आईची थोरवी वर्णिली जायची.
नाटक, सिनेमातसुद्धा “आई’ हा शब्द आणि पात्र, सध्याच्या तुलनेत अधिक महत्त्वाचं असायचं. “आई’ या विषयावर कविता केल्याखेरीज आपल्या निर्मितीला पूर्णत्व नाही, असं आजही अनेक कवींना वाटतं.
देवकीने श्रीकृष्णाला केवळ जन्म दिला; पण त्याची “आई’ झाली ती यशोदा! या लखलखीत उदाहरणाची पुढेही अनेकदा पुनरावृत्ती झाली. आजही अशी उदाहरणं दिसतात. म्हणूनच “आई’ आणि “जन्म देणारी व्यक्ती’ या शब्दांवरून चक्क वाद पेटावा, हे काहीसं विचित्रच वाटेल.
“जन्म देणारी व्यक्ती’ जरी काही कारणांनी “आई’ म्हणून बाळाचा सांभाळ करू शकली नाही, तरीसुद्धा तिच्यासाठी “बायोलॉजिकल मदर’ असाच शब्द वापरतात. पण जगातला सगळ्यात पुढारलेला देश म्हणून लौकिक असलेल्या अमेरिकेत सध्या यावरून बरंच रान पेटलंय. पर्यायी संज्ञा चक्क सरकारी दस्तावेजात वापरल्यामुळे वादळ उठलंय.
ज्यो बायडेन प्रशासनानं नुकताच सादर केलेला अर्थसंकल्प वादाच्या केंद्रस्थानी आहे. अर्थसंकल्प म्हटल्यावर वाद ठरलेलेच असतात; पण हा वाद “आई’ या शब्दाऐवजी वापरलेल्या संज्ञेवरून उफाळलाय. प्रसूतीदरम्यान अनेक महिलांचा मृत्यू होतो. या समस्येवर लक्ष केंद्रित करून हा मृत्युदर कमी करण्यासाठी बायडेन प्रशासनानं अर्थसंकल्पात भरीव निधीची तरतूद केलीय.
या निधीमधून प्रसूतीदरम्यान महिलांचे मृत्यू रोखण्यासाठी अनेक प्रयत्न केले जाणार आहेत. योजना तर चांगलीच; पण भलत्याच वादात सापडली. आर्थिक प्रशासनाने “आई’ हा शब्द न वापरता “बर्थिंग पीपल’ (जन्म देणारी व्यक्ती) असा शब्दप्रयोग केला आणि खळबळ उडाली. स्त्री-पुरुष समानतेची चळवळ चालवणारे सामाजिक कार्यकर्ते भडकले.
असा उल्लेख केल्यामुळे महिलांचा अपमान झालाय, अशी टीका कार्यकर्त्यांनी केली असून, असा शब्द वापरणं म्हणजे स्त्री ही केवळ मुलांना जन्म देणारं मशीन आहे, हे मान्य करण्यासारखंच ठरतं, असं त्यांचं म्हणणं आहे. महिलांच्या मातृत्वाचा हा अपमान असून,
“आई’ हा शब्द काढून टाकण्याची काही गरज नव्हती, असं कार्यकर्त्यांनी ठणकावलं. हा वाद एकतर्फी आहे असंही नाही. म्हणजे “जन्म देणारी व्यक्ती’ या शब्दाला केवळ आक्षेपच आहेत असं नाही तर काहीजणांनी आक्षेप घेणाऱ्यांनाच धारेवर धरलंय.
एका स्वयंसेवी संस्थेनं म्हटलंय की, “जन्म देणारे’ ही संस्था सर्वसमावेशक आहे. जन्म देण्याचं स्वातंत्र्य सर्वांना आहे. तेही बरोबर आहे; पण प्रश्न असा की जन्माला येणाऱ्या बाळानं तिला हाक कशी मारायची? आपल्याकडे पूर्वी आईला अक्का,
माई म्हणूनही हाक मारत असत. नंतर ती “मम्मी’ झाली, आता “मॉम’ झाली. पण “बर्थिंग पर्सन’ म्हणून हाक कशी मारणार? मराठीतसुद्धा “जन्मदात्री’ शब्द आहे. पण आईला कुणी तशी हाक मारत नाही.