आपला इतिहास बघत आपण मागे मागे गेलो तर पहिला क्षण कोणता येईल? पृथ्वीचा जन्म झाला तो? म्हणजे या आपल्या ग्रहावरची प्रत्येक वस्तू त्यानंतरच निर्माण झाली असेल ना? अशासारख्या आपल्या मनातील कल्पनांना छेद देणारा एक उलगडा अलीकडे झालेला आहे. मर्चिसन अशनीमध्ये आढळलेले सिलिकॉन कार्बाइडचे कण हे पृथ्वीहूनही पुरातन असल्याचा निष्कर्ष शास्त्रज्ञांनी सखोल अभ्यासानंतर काढलेला आहे. पृथ्वीचं वय आहे अंदाजे साडेचार अब्ज वर्षं, तर आपल्या सूर्याचं वय आहे त्याहून थोडं जास्त, 4.6 अब्ज वर्षं. हे अतिसूक्ष्म कण मात्र सुमारे पाच ते सात अब्ज वर्षं वयाचे आहेत. याचाच अर्थ हे कण दूर अवकाशात कुठेतरी उगम पावलेले आहेत आणि मर्चिसन अशनीवरून आपल्यापर्यंत पोहोचलेले आहेत.
ऑस्ट्रेलियातील मर्चिसन भागात ही अशनी 1969 मध्ये मिळाली होती. शंभर किलो वजनाच्या या अशनीच्या आघाताने सुमारे तेरा चौरस किलोमीटर परिसर हादरला होता. आजवर अनेक पैलूंनी मर्चिसन अशनीच्या खंडांचा अभ्यास झाला आहे. त्यातले धातू, कॅल्शियम आणि कार्बनचं प्रमाण, त्यात मिळालेले अमायनो ऍसिड्स हे शास्त्रज्ञांना सतत भुरळ घालत असतात. त्यातले सिलिकॉन कार्बाइडचे कण वेगळे करण्यात शास्त्रज्ञांना नव्वदीच्या दशकात यश मिळालं होतं. मात्र, या कणांचं वय अचूकपणे ठरवण्यासाठी 2020 पर्यंत वाट पाहावी लागली.
शिकागोमधील फिल्ड म्युझियम ऑफ नॅचरल हिस्ट्री आणि शिकागो युनिव्हर्सिटी यांनी अलीकडे संयुक्तपणे संशोधन करून हे पृथ्वीहूनही पुरातन कण निश्चित केले आहेत. विश्वरसायनशास्त्र (कॉस्मोकेमिस्ट्री) या शास्त्र शाखेमधील नावाजलेले शास्त्रज्ञ या संशोधन गटात आहेत. त्यांनी स्कॅनिंग इलेक्ट्रॉन मायक्रोस्कोपी, सेकंडरी आयन मास स्पेक्ट्रोमेट्री आणि नोबल गॅस मास स्पेक्ट्रोमेट्री अशा अत्याधुनिक तंत्रांचा वापर करत या कणांच्या आयुष्याचा मागोवा घेतला. हेलियम-3 आणि निऑन-21 या किरणोत्सारी मूलद्रव्यांचा किती अंश मिळतो यावरून त्या संशोधकांनी या प्राचीन कणांच्या वयाचा अंदाज बांधला. सिलिकॉन कार्बाइडचे चाळीस कण त्यांनी वेगवेगळे अभ्यासले. तेव्हा त्यातले काही पाच अब्ज वर्षे वयाचे निघाले, तर काही साडेपाच अब्ज वर्षांचे. काही कदाचित त्याहून जास्त. हा निष्कर्ष प्रोसीडिंग्ज ऑफ द नॅशनल ऍकॅडेमी ऑफ सायन्सेसच्या जानेवारी 2020 अंकात प्रसिद्ध झाला आहे.
या संशोधन गटाचा प्रमुख फिलिप हेक खूप आनंदात आहे. केवळ त्या सिलिकॉन कार्बाइडच्या वयाइतकीच या संशोधनाची व्याप्ती नाही, तर त्यावरून तारे कसे निर्माण होतात, स्टारडस्ट कसकशी प्रवास करते, ते कण कोणकोणत्या वैश्विक घटनांना सामोरे जातात, त्यामुळे त्यांच्यात कोणकोणते बदल होतात, सजीवांच्या उत्पत्तीत त्यांचा काय सहभाग असतो, अशा अनेक प्रश्नांसाठी या संशोधनाचा उपयोग होणार आहे.
– डॉ. मेघश्री दळवी