जपानचे माजी पंतप्रधान शिंझो ऍबे यांची दिवसाढवळ्या गोळ्या झाडून हत्या करण्यात आल्यामुळे जगभरातून दुःख व्यक्त करण्यासोबतच आश्चर्यही व्यक्त होत आहे. याचे कारण जपान हा शांतताप्रिय देश आहे. जपानची राज्यघटना “पीस कॉन्स्टिट्युशन’ म्हणून ओळखली जाते. तेथे अमेरिकेसारखे गन कल्चरही नाही. 2021 मध्ये जपानमध्ये केवळ 5 लोक बंदुकीच्या हत्यांमध्ये मरण पावल्याची नोंद आढळते. दुसरीकडे ऍबे हे “अजातशत्रू’ म्हणून ओळखले जात होते. अशा व्यक्तीची हत्या झाल्यामुळे यामागे आंतरराष्ट्रीय कट नाही ना, अशी शंका उपस्थित केली जात असून या संशयाची सुई चीनकडे जात आहे.
जपान हा दुसऱ्या महायुद्धामध्ये पूर्णतः बेचिराख झालेला देश. असे असूनही एकविसाव्या शतकामध्ये जगातील तिसरी सर्वांत मोठी अर्थव्यवस्था बनण्यापर्यंत जपानने मजल मारली. त्याहीपेक्षा महत्त्वाचे म्हणजे दुसऱ्या महायुद्धापूर्वी जपानमध्ये लष्करी राजवट होती. त्या लष्करी राजवटीने जर्मनी व इटलीची साथ दिली होती आणि अमेरिका, रशिया, इंग्लंड, फ्रान्सच्या विरुद्ध युद्ध केले होते. त्यामुळे जपानचे संपूर्ण निःशस्त्रीकरण करण्याची जबाबदारी अमेरिकेवर सोपवण्यात आली होती. त्यासाठी जपानमध्ये अमेरिकन सैन्य मोठ्या प्रमाणावर होते. अमेरिकेच्याच नेतृत्वाखाली जपानचा आर्थिक विकास झाला.
जपानची जी “पीस कॉन्स्टिट्युशन’ आहे, जिला शांततेची राज्यघटना म्हणतात ती अमेरिकेच्याच नेतृत्वाखाली आणि अमेरिकेच्याच काही व्यक्तींकडून तयार करण्यात आली होती. या राज्यघटनेमध्ये कलम 9 चा समावेश करण्यात आला होता आणि या कलमामध्ये भविष्यामध्ये जपानकडे सैन्य नसेल, अण्वस्त्रे नसतील, जपान कधीही इतर देशांना लष्करी मदत करणार नाही, अशा काही अटी घालण्यात आल्या. त्यानंतर जपान हा शांतताप्रिय देश म्हणून पुढे आला. संरक्षणावर कोणताही खर्च नसल्यामुळे जपानने प्रचंड वेगाने आपला आर्थिक विकास घडवून आणला.
1945 मध्ये जपानच्या हिरोशिमा-नागासाकीवर अणुबॉम्ब टाकण्यात आले होते. जगामध्ये जपान हा एकमेव देश आहे ज्या देशाला अण्वस्त्रांच्या इतक्या भयंकर आणि विनाशक झळांचा सामना करावा लागला. त्यामुळे अण्वस्त्रांविषयी जपानला प्रचंड तिरस्कार आहे. जपानमध्ये पुन्हा लष्करी राजवट येऊ नये यासाठी अमेरिकेकडून प्रचंड काळजी घेतली गेली होती. त्यामुळे जपान हा नेहमीच आर्थिक प्रगतीला प्राधान्य देणारा आणि लोकशाहीचा पुरस्कर्ता देश म्हणून ओळखला गेला. या सर्वांना तडा देणारी घटना म्हणून शिंझो ऍबे यांच्यावरील हल्ल्याकडे पाहावे लागेल.
अजातशत्रू व्यक्तिमत्त्व
जपानची ओळख संपूर्ण जगाला शांतताप्रिय देश म्हणून आहे. अशा देशातील अजातशत्रू म्हणून ओळखले जाणारे नेते शिंझो ऍबे यांचा नामोल्लेख केला जातो. ऍबे यांच्या नावावर अनेक विक्रम नोंदवले गेले आहेत. जपानच्या संपूर्ण इतिहासात सर्वाधिक काळ पंतप्रधान राहणारे व्यक्ती म्हणून त्यांची नोंद आहे. एकविसाव्या शतकामध्ये जपानच्या लष्करी आधुनिकीकरणाचा पाया शिंझो ऍबे यांनी घातला. अशा व्यक्तीची भर सभेमध्ये गोळी घालून हत्या केली जाते ही बाब अत्यंत शोकदायक आणि तितकीच चिंताजनक आहे. जपानच्या वरिष्ठ सभागृहाच्या निवडणुकांच्या प्रचारासाठी आले असता त्यांच्यावर गोळ्या झाडण्यात आल्या आणि उपचारादरम्यान त्यांचे निधन झाले.
खरे पाहता शिंझो ऍबे यांचे व्यक्तिमत्त्व सर्वसमावेशक असल्यामुळे जपानमध्ये त्यांचे राजकीय शत्रूही नाहीत. 2020 मध्ये ते पंतप्रधानपदावरून पायउतार झाले तेव्हाही त्यांच्यावर कोणताही दबाव नव्हता वा त्यांची हकालपट्टीही करण्यात आली नव्हती. व्यक्तिगत आरोग्याच्या कारणांमुळे त्यांनी स्वतःहून हा निर्णय घेतला होता. त्यानंतर दोन वेळा जपानचे पंतप्रधान बदलले गेले. जपानला राजकीय अस्थिरता किंवा पंतप्रधान बदलण्याची प्रक्रिया नवी नाही. दुसऱ्या महायुद्धानंतर जपानमध्ये लिबरल डेमोक्रॅटिक पार्टी सातत्याने सत्तेत राहिली आहे. शिंझो ऍबे हे या पक्षाचे अत्यंत वरिष्ठ नेते होते आणि त्यांचा पक्षामध्येही प्रचंड दबदबा होता. राजकीय जीवनातही त्यांचा कोणी कट्टर वैरी असल्याचे कधी समोर आले नाही. असे असताना त्यांची हत्या झाल्यामुळे अनेक प्रश्न निर्माण झाले आहेत.
चीनकडे संशयाची सुई का?
ऍबे यांच्या हत्येनंतर चीनच्या ग्लोबल टाइम्सने व्यक्त केलेली प्रतिक्रियाही यादृष्टीने महत्त्वाची आहे. ऍबे यांच्या हत्येचा फायदा घेत त्यांचे उत्तराधिकारी आशियामध्ये “नाटो’च्या प्रवेशाला बळकटी देऊ शकतात, असे यामध्ये म्हटले आहे. अर्थात, या हल्ल्याबाबतची जबाबदारी अद्यापपर्यंत तरी कोणीही स्वीकारलेली नाही; परंतु लवकरात लवकर या हत्येमागचे सत्य समोर आले पाहिजे. ऍबे यांचे कोणाशीही वैमनस्य नसल्यामुळे या हत्येमागे एखादा आंतरराष्ट्रीय कट असण्याची शक्यता आता व्यक्त होऊ लागली आहे. त्यामागे काही कारणेही आहेत. सोव्हिएत रशियाच्या विघटनानंतर रशियावर अत्यंत अपमानास्पद परिस्थिती उद्भवली होती. त्यातून रशियाला बाहेर काढण्यासाठी ब्लादिमीर पुतीन अत्यंत खंबीरपणाने उभे राहिलेले गेल्या काही वर्षांत दिसून आले. त्यामुळे रशियाच्या पुनरुज्जीवनाचे जनक म्हणून पुतीन यांच्याकडे पाहिले जाते. रशियाचे लष्करी आधुनिकीकरण घडवून आणणे, रशियाला गतवैभव प्राप्त करून देणे यासाठी पुतीन यांनी प्रचंड सायास केले. तशाच प्रकारे शिंझो ऍबे यांनी आपले संपूर्ण आयुष्य जपानसाठी खर्ची घातले. लष्कराची आणि अण्वस्त्रांची ऍलर्जी असणाऱ्या जपानमध्ये एकविसाव्या शतकात लष्करी आधुनिकीकरणाचा पाया शिंझो ऍबेंनी घातला. इतकेच नव्हे तर जपानकडेही अण्वस्त्रे असली पाहिजेत, अशी सर्वप्रथम मागणी ऍबे यांनी केली. याचे कारण चीन आणि जपान यांच्यात सेनकाकू बेटावरचा संघर्ष प्रचंड वाढला आणि या दोन्ही देशांत युद्धाचा भडका उडतो की काय, अशी स्थिती निर्माण झाली होती.
आशिया-प्रशांत क्षेत्रातील चीनच्या आक्रमक विस्तारवादाचे मनसुबे सर्वांत प्रथम ऍबे यांनी ओळखले. त्यानुसार या आक्रमकतेला रोखण्याची मागणी त्यांनी जागतिक समुदायापुढे मांडली. त्यामुळे शिंझो ऍबे हे चीनच्या डोळ्यात नेहमीच खुपत राहिले. ऍबे यांच्या पंतप्रधानपदाच्या काळात जपान आणि चीन यांच्यातील संबंध अतिशय तणावपूर्ण बनले होते. जपानच्या लष्करी आधुनिकीकरणाचा सर्वाधिक धोका चीनला होता. कारण, जपानमध्ये लष्करी राजवट होती तेव्हा जपानने चीनवर अनेकदा हल्ले केले होते. त्याचप्रमाणे अनेक भूभाग बळकावले होते. या इतिहासाची चीनला जाणीव आहे. त्यामुळे जपानच्या लष्करी आधुनिकीकरणाबाबत चीनची नेहमीच करडी नजर राहिली. जपान हा अमेरिकेचा मित्र देश आहे. तसेच दक्षिण कोरियाबरोबरही जपानचे मैत्रीपूर्ण संबंध आहेत. दक्षिण कोरिया आणि उत्तर कोरिया यांच्यात वैर आहे. पण उत्तर कोरिया हा चीनचा मित्र देश आहे. त्यामुळे लष्करीदृष्ट्या सक्षम असलेला जपान दक्षिण कोरियाच्या मागे उभा राहिला तर तो अर्थातच उत्तर कोरियासाठी व पर्यायाने चीनसाठी धोका आहे. या पार्श्वभूमीवर ऍबेंना संपवण्याचा कट चीनपुरस्कृत एखाद्या गटाने केल्याची शक्यता नाकारता येत नाही.
चिंतेस कारण की…
विशेष म्हणजे जपानच्या एकूणच राजकीय उत्क्रांतीच्या इतिहासात आजवर कधीही अशा प्रकारची घटना घडलेली नाही. जपानमध्ये कधीही कोणाही वरिष्ठ राजकीय नेत्याची हत्या अशा प्रकारे झालेली नाही. सर्वांत महत्त्वाचे म्हणजे जपानमध्ये असणारे गन लॉ किंवा बंदुकीचे कायदे अत्यंत कडक आहेत. तेथे अमेरिकेसारखी स्थिती नाहीये. अमेरिकेमध्ये नागरिकांना बंदुका या अक्षरशः अन्नधान्याप्रमाणे मुबलक प्रमाणात आणि सर्रास उपलब्ध होतात. त्यामुळे अमेरिकेत एखाद्या व्यक्तीकडून गोळीबार केला जाणे आणि त्यामध्ये काहींचा बळी जाणे या घटना नव्या नाहीत. पण जपानमध्ये हे प्रमाण अत्यल्प आहे. आकडेवारीच पाहायची झाल्यास 2021 मध्ये जपानमध्ये केवळ 5 लोक बंदुकीच्या हत्यांमध्ये मरण पावल्याची नोंद आढळते. कारण, तेथे बंदुकीचे परवाने मिळणे हेच खूप मुश्कील आहे. अशा देशामध्ये राजकीयदृष्ट्या अत्यंत प्रतिष्ठित असणाऱ्या, देशाचा माजी पंतप्रधान राहिलेल्या व्यक्तीवर दिवसाढवळ्या गोळीबार झाल्यामुळे सबंध जगालाच एक प्रकारचा आश्चर्याचा धक्का बसला आहे.
‘क्वाड’च्या संकल्पनेचे उद्गाते
चीनच्या वाढत्या विस्तारवादाला व आक्रमकतेला वेसण घालण्यासाठी भारत, ऑस्ट्रेलिया, जपान, अमेरिका या चार देशांचा सहभाग असणारी जी “क्वाड’ नामक संघटना उदयाला आली तिची पायाभरणी शिंझो ऍबे यांनी केली होती. 2007 मध्ये त्यांनीच या संघटनेची संकल्पना प्रथम मांडली होती. आज क्वाडच्या पुनरुज्जीवनामुळे आणि तिच्या वाढत्या बैठकांमुळे चीन अस्वस्थ बनला आहे. शिंझो ऍबे यांच्या कार्यकाळातच जपानने पहिल्यांदाच भारताबरोबर अणुसहकार्य करार केला. अण्वस्त्र प्रसारबंदी करारावर स्वाक्षरी न केलेल्या देशाबरोबर जपानने पहिल्यांदाच असा करार केला. जपानी नागरिकांचा विरोध असूनही शिंझो ऍबे यांनी हे पाऊल उचलले. त्यामुळे शिंझो ऍबे हे चीनच्या दृष्टीने खलनायकच होते. म्हणूनच या हत्येमागे चीनचा हात असण्याच्या शक्यता किंवा अंदाज धुडकावून लावता येणार नाहीत.
– डॉ. शैलेंद्र देवळाणकर