अपर्णा देवकर
जगात लिथियमचा साठा मर्यादित आहे हाही चिंतेचा विषय आहे. यूबीएस या इन्व्हेस्टमेंट बॅंकेने एक अहवाल जारी केला होता. त्यानुसार लिथियमचे सध्याचे साठे 2025 पर्यंत संपुष्टात येतील. चीनने 2030 पर्यंत 40 टक्के इलेक्ट्रिक मोटारींचे उद्दिष्ट ठेवले आहे. जगभरात वापरल्या जाणाऱ्या प्रत्येक 10 लिथियम बॅटऱ्यांमधील चार बॅटऱ्यांचा वापर चीनमध्ये होतो. त्याच्या उत्पादनातही चीन इतर देशांपेक्षा आघाडीवर आहे.
मोबाइलच्या बॅटरीमुळे लिथियम सर्वांच्या परिचयाचे झाले आहे. या लिथियमच्या किमतीत गेल्या वर्षभरात चौपटीपेक्षा अधिक वाढ झाली आहे. त्यामागील कारण असे की, लाकडापेक्षाही हलक्या असलेल्या या धातूशिवाय इलेक्ट्रिक मोटारी तयार होऊ शकत नाहीत. या धातूने युक्त बॅटरी असेल तरच ती वारंवार चार्ज करता येते. मोबाइल आणि मोटारींव्यतिरिक्त लॅपटॉपसाठीही लिथियमच्याच बॅटऱ्या वापरल्या जातात. त्याचबरोबर आगामी काळात ग्रीन एनर्जी म्हणजेच सातत्यपूर्ण ऊर्जेचा साठा करण्यासाठीही लिथियमचा वापर वाढविण्याची योजना आहे.
अनेक देश सध्या पेट्रोल आणि डीझेलचा त्याग करून ग्रीन एनर्जीकडे वळण्याच्या प्रयत्नांत आहेत. म्हणजेच भविष्यात लिथियम बॅटऱ्यांचा वापर आणखी वाढणार आहे. ग्रीन एनर्जीकडे वळू इच्छिणाऱ्या देशांमध्ये भारताचाही समावेश आहे. भारत आपल्या ऊर्जाविषयक गरजेसाठी बऱ्याच अंशी कोळसा आणि अन्य इंधनावर अवलंबून आहे आणि येणाऱ्या काळात ग्रीन एनर्जीचा अवलंब करण्याची सरकारची योजना आहे. भारत आणि चीन हे व्यापारविषयक सहकारी आहेत; परंतु दोन्ही देशांदरम्यान तणावही आहे. अशा परिस्थितीत लिथियमचा सर्वांत मोठा उत्पादक देश असणाऱ्या चीनबरोबर संबंधांच्या सध्या बिघडलेल्या समीकरणाचा परिणाम भारताच्या लिथियमच्या मागणीवर होऊ शकतो.
1980 च्या दशकात मोबाइल आणि लॅपटॉपसाठी लिथियम आयन बॅटऱ्या तयार होऊ लागल्या तेव्हा बॅटरीच्या इतिहासात महत्त्वाचे वळण आले. तत्पूर्वी असलेल्या बॅटऱ्यांच्या तुलनेत या बॅटऱ्यांचे वजन खूपच कमी होते. तसेच त्या अधिक चार्ज स्टोअर करू शकत होत्या. भविष्यात ग्रीन एनर्जीची गरज पूर्ण करण्यासाठी लिथियम बॅटरी अत्यंत महत्त्वपूर्ण आहे. जर असे असेल तर लिथियम पुरेशा प्रमाणात उपलब्ध आहे का, हा महत्त्वाचा प्रश्न ठरतो. 2021 मध्ये यूबीएस या इन्व्हेस्टमेंट बॅंकेने एक अहवाल जारी केला होता. त्यानुसार लिथियमचे सध्याचे साठे 2025 पर्यंत संपुष्टात येतील. लिथियमचे उत्खनन वेगाने वाढत आहे आणि आगामी काळात लिथियमचे अन्य स्रोत तसेच पर्यायी धातूही शोधून काढावा लागेल.
जगात लिथियमचा सर्वांत मोठा साठा चिलीमध्ये आहे. त्याव्यतिरिक्त अर्जेंटिना, बोलिविया, ऑस्ट्रेलिया या देशांमध्येही त्याचे उत्खनन केले जाते. चिलीच्या सीमेजवळ अटाकामा येथे प्रचंड विशाल अशी प्रागैतिहासिक काळातील सरोवरे असून, ती आता कोरडी पडली आहेत. त्यातील खाऱ्या पाण्याचे रूपांतर आता मिठात झाले आहे. मिठांच्या या चादरीला “सॉल्ट फ्लॅट्स’ असे म्हटले जाते. मिठामुळे पांढऱ्या दिसणाऱ्या या जमिनीत लिथियमचे मोठे साठे आहेत. उत्खननाने आणखी गंभीर झालेल्या भूजल संकटामुळे एकीकडे सॉल्ट फ्लॅट्सच्या आसपास राहणारे लोक उत्खननाला विरोध करीत आहेत तर दुसरीकडे राजकीय नेते या उत्खननामुळे मिळणारा लाभ कुणाला मिळाला पाहिजे, या वादात गुरफटले आहेत.
चीनने 2030 पर्यंत 40 टक्के इलेक्ट्रिक मोटारींचे उद्दिष्ट ठेवले आहे. जगभरात वापरल्या जाणाऱ्या प्रत्येक 10 लिथियम बॅटऱ्यांमधील चार बॅटऱ्यांचा वापर चीनमध्ये होतो. त्याच्या उत्पादनातही चीन इतर देशांपेक्षा आघाडीवर आहे. जगभरातील लिथियम बॅटऱ्यांच्या उत्पादनापैकी 77 टक्के उत्पादन चीनमध्ये होते. चीनने सन 2001 पासून एक दीर्घकालीन योजना तयार केली होती. आपल्या दहाव्या पंचवार्षिक योजनेत चीनने सातत्यपूर्ण ऊर्जेला सर्वोच्च प्राधान्यक्रम असेल, असे मानले होते. 2002 पासूनच चीनने इलेक्ट्रिक मोटारी तयार करण्याच्या योजनेत गुंतवणूक सुरू केली होती. वीस वर्षांपूर्वीच चीनने त्यासाठी धोरण तयार केले होते.
ग्रीन एनर्जीसाठीच्या संभाव्य स्पर्धेत चीन पाश्चात्य देशांपेक्षा पुढे आहे. चीनकडे लिथियम आहे आणि त्याच्या शुद्धीकरणाची व्यवस्थाही आहे. तसेच जागतिक निकषांनुसार बॅटऱ्या तयार करण्याची सुविधाही चीनकडे आहे. अमेरिकेच्या नेवादा येथे टेस्ला बॅटरी उत्पादनासाठी गिगाफॅक्ट्री तयार करीत आहे आणि त्यासाठी स्थानिक पातळीवर लिथियमची खरेदी केली जाणार आहे. ब्रिटनमध्येही लिथियमचे साठे आढळून आले आहेत आणि तेथे गिगाफॅक्ट्री तयार करणे विचाराधीन आहे. परंतु भविष्यातील गरज पूर्ण करण्याच्या दृष्टीने अमेरिका आणि युरोपला बराच मोठा पल्ला ओलांडावा लागणार आहे. तोपर्यंत जगभरातील इलेक्ट्रिक कार निर्मात्यांना चीनमध्ये तयार झालेल्या बॅटऱ्यांवरच अवलंबून राहावे लागणार आहे.