लहान असल्यापासूनच पिंपर्णीचे आकर्षण वाटायचे. जुन्या वाड्यांच्या तितक्याच जुन्या भिंती, कुठेतरी पडकी खबदाडे नाहीतर गच्च्यांचे कोपरे धरून या लसलसलेल्या पिंपर्णी वाऱ्यावर डोलत राहायच्या. तेव्हा त्या मला अगदी घरातल्या कर्त्या बाईच्या आवेशात असल्यासारख्या वाटायच्या. चिवट तर इतक्या की कितीही खुदा अगर तोडा, आपले हसरे हुंदके दाबून नवतीच्या तोऱ्यात पुन्हा लाल लुसलुशीत नटलेल्या दिसायच्या.
माझी आजी म्हणायची, घरातली कर्ती बाई भरल्या संसारातून उठून गेली की ती पिंपर्णी होऊन जन्माला येते. यात किती खरे किती खोटे किंवा किती तथ्य होते माहीत नाही; पण त्या उगवून आलेल्या पिंपर्णीला पाहिले की आजीचे म्हणणे खरे वाटायचे. मला नेहमी प्रश्न पडायचा की, आजूबाजूला इतकी रिकामी जागा असूनही ही पिंपर्णी अशी भिंतीतल्या भेगेत किंवा कोपऱ्यात अगर पडक्या जागीच का उगवून येत असावी?
मी आजीला विचारायचे देखील. तेव्हा आजी म्हणायची, अशा जागा उदास असतात म्हणून त्यांना हसवण्यासाठी तिथे पिंपर्णी येतात. मला तर असे वाटायचे की, त्या देवाकडे गेलेल्या कर्त्या बायांचे विश्रांती घेण्याचे हक्काचे ठिकाण असावे म्हणून या पिंपर्णी वावर नसलेल्या जागी उगवत असाव्यात. कारण काहीही असो पण त्यांचे आकर्षण वाटायचे हे नक्की.
या पिंपर्णींची कोवळी पाने तोडून त्याच्या पिपाण्या बनवणे आणि त्या वाजवत सारे घर डोक्यावर घेणे, हे आम्हा मुलांचे आवडते काम! त्यातही कोणाची पिपाणी जोरात वाजते, कोणाच्या पिपाणीचा आवाज गल्लीच्या टोकापर्यंत जातो याच्या स्पर्धा चालायच्या. मला आणखी एक खेळ आठवतोय जो आम्ही मुले आवर्जून खेळायचो.
तो म्हणजे या पानांची सुरनळी करून त्यात वाटाणे भरायचे आणि फुंकर मारून कोणाच्या तरी टपलीवर मारायचे. कळायचेच नाही की वाटणे कोणी मारले; पण लागायचे मात्र जोरात. मोठी धमाल यायची. बरेचदा मी ही पिंपर्णीची पाने मुद्दाम वहीमध्ये घालून ठेवायचे. त्या कोवळ्या पानांचा वास लहान बाळाच्या अंगासारखा यायचा. ती पाने सुकली की त्यांचे वरचे अस्तर गळायला लागायचे तेव्हा आजीच्या हातावरच्या सुरकुत्यासारखी त्या पानांना जाळी पडायची.
मग त्या पानांना आवडत्या रंगात रंगवून त्यांची भेटकार्डे बनवणे हा माझा सुट्टीतला आवडता उद्योग असायचा. कधी कधी निवांत असली की आजी गोष्टी सांगायची. तिच्या एका तरी गोष्टीत एखादा पिंपळ असायचाच. मलाही त्या पिंपळाखालच्या गोष्टी आवडायच्या. पण संध्याकाळी मात्र पिंपळाजवळ जाण्यास सक्त मनाई होती. मी जिथे निजायचे त्या खोलीची एक खिडकी गच्चीच्या बाजूला उघडायची आणि त्या खिडकीतून गच्चीवर उगवलेल्या या पिंपर्णी दिसायच्या.
सकाळच्या कोवळ्या उन्हात जितक्या त्या उत्साहाने सळसळायच्या तेवढ्याच रात्री गूढ वाटायच्या. वाऱ्याने त्यांची छोटी छोटी पाने चुळबुळ करायला लागली की, मनात उगाचच भीती दाटून यायची आणि एखादी आभाळातून उडणारी म्हातारी आपले गाठोडे सांभाळत क्षणभर विसाव्यासाठी या पिंपर्णीवर येऊन बसेल का? असे काहीतरी मजेदार प्रश्न मला पडायचे. तेव्हा रात्री अजिबात त्या पिंपर्णींकडे पाहायचे नाही, असा काहीतरी अलिखित नियमच आम्ही भावंडांनी त्यावेळी केल्याचे मला अजूनही आठवते.
तसंही बाई आणि पिंपर्णीचे नाते जवळचेच. दोघीही तेवढ्याच चिवट, आपल्या मुळांना चिकटून राहण्याचे कसब दोघींनाही जन्मजात मिळत असावे बहुतेक. म्हणूनच दुपारी धुण्याचं बोचकं सोबत घेऊन नदीवर जमलेल्या बाया तिथल्याच एखाद्या पिंपळाच्या छायेत टेकतात क्षणभर. कधी आपल्या गडणीसाठी मागे रेंगळतात आणि पिंपळीच्या सावलीत एकमेकींचे सल गोंजारताना कानामागे पदर घेत निगुतीने ऐकत राहतात आपल्या मैत्रिणींचे दुःख.
आपलेही दुःख त्या शोधत असाव्यात त्यातच आणि त्यावेळी ती पिंपळी देखील आपली पाने शांतपणे लहरत त्यांच्या दुःखावर फुंकर घालत राहते. आतून येणारे उमाळे आणि कढ पदराला पुसताना नकळत या बायका खोडाला आपले हात टेकतात आधारासाठी तेव्हा पिंपळी शहारते. बायका अशाच असतात. आपल्या मरू घातलेल्या हृदयाला आपल्या जिद्दीने पुनः पुन्हा रुजवत राहतात, आपल्या कुंकवाचा भार सोसत आपल्या डोईवरचा पदर सांभाळत राहतात.
अगदी त्या पिंपर्णीसारख्या सहनशील आणि पुनः पुन्हा रुजवंत होणाऱ्या. वाऱ्यावर भिरभिरणाऱ्या पानांना एका दिशेने जाताना पाहूनही स्थिर राहण्याचे बळ कसे आणि कुठून जन्मत असेल? किती धिराचे वागणे… ओटीतला नव्या पालवीचा बाळकृष्ण आणि पानात दडलेला सावळा विठ्ठल एकाचवेळी सांभाळताना गळणाऱ्या पानासोबत सम्यक ज्ञान जणू देत राहतात या इवल्याशा, भिंतींवर, खबदाडात रुजणारी अविनाशी, “पिंपर्णी’.
मानसी चिटणीस