डास-पुराण भाग 1
उत्क्रांतीचे “चक्र’ हे मोठे विलक्षण आहे, किंबहुना त्याला उत्क्रांतीचा “वृक्ष’ म्हणायला हवा. त्याच्या प्रत्येक फांदीच्या टोकावर जी कोणी प्रजाती आहे, ती तिच्या परिने उत्क्रांतीच्या सर्वोच्च पातळीवर आहेच. पण त्या वृक्षावर अनधिकृत आणि अनाहूतपणे स्वार झालेला माणूस स्वतःला श्रेष्ठ आणि सर्वोच्च समजतो, हे खरे. पण या मानवाला देखील अनेक शत्रू आहेत बरं का.
आणि त्यापैकी काही शत्रू आजही अपराजित आहेत.
जर तुम्ही “गुगल’ महाजालावर असा शोध घेतला, की सर्वात जास्त माणसे मारणारे प्राणी कोणते? तर त्यांची यादी अचंबित करणारी आहे. माणसे मारण्यात स्वतः माणूसच पहिल्या क्रमांकावर !
दरवर्षी अंदाजे साडेचार लाख खून “माणूस’ करतो! त्याखालोखाल येतात ते इतर वन्य प्राणी. रानम्हैस, हिप्पोपोटॅमस, मगर, शार्क, आदी आदी… वाघ, सिंह, हत्ती ही बडी मंडळी माणसांपासून लांब असतात. लहान प्राण्यांमध्ये साप, कुत्रा आघाडीवर. सर्पदंशामुळे दरवर्षी पन्नास हजार लोक मरतात. तर श्वानदंशामुळे पंचवीस हजार! जंत, अमिबा आदी कृमीमुळे दरवर्षी दहा हजार मृत्यू होतात. पण सर्वात जास्त माणसे मारणारा कोण असेल? आणि माणसाला आजारी पाडणारा कोणता सजीव असावा? काही अंदाज? “ऑल टाईम रेकॉर्ड’ करणारा दुसरा तिसरा कुणी नाही,
साक्षात यमराज असणारा असा, तो आहे एक “डास’ ! साला एक मच्छर!
दरवर्षी कित्येकपट माणसे डास मारतात! किती? कल्पना आहे का? डास चावल्यामुळे दरवर्षी दहा लाख लोक मरतात! होय, एकावर सहा शून्य! आणि तब्बल पंचवीस कोटी माणसे आजारी पडतात! असे म्हणतात, की, जगामध्ये आजवर जितकी माणसे जन्माला आली, त्याच्या पन्नास टक्के माणसे डास चावल्यामुळे मेली आहेत! म्हणूनच मी सुरुवातीला लिहिले, “साला एक मच्छर…!’
या डासांमुळे दरवर्षी होणारे नुकसान चक्क भारताच्या अर्थव्यवस्थेइतके मोठे आहे! मूर्ती लहान, पण कीर्ती महान! डासांनी आपले काय घोडे मारले असावे? एका चिमटीत चिरडू शकणारा हा इवलासा जीव! नेमके अशी कोणते गुण (दुर्गुण) त्याच्यात आहेत? तेच या लेखातून समजून घेऊ.
हे डास जन्माला फार फार वर्षांपूर्वी आले, अगदी डायनासोर जन्माला आले, त्यांच्याही कितीतरी अगोदर. तुम्ही “ज्युरासिक पार्क’ चित्रपट बघितला असेल, एका अश्मीभूत झाडाच्या खोडावर घट्ट झालेला डिंक सापडतो. शास्त्रज्ञाना त्या डिंकात एक डास गोठलेला आढळतो. त्याचे पृथःकरण करतात आणि अहो आश्चर्य ! त्याच्या पोटात चक्क डायनासोरचे रक्त सापडते! डिंकात अडकायच्या अगोदर तो डायनासोरला चावला असावा. त्या रक्तात डायनासोरच्या रक्त- पेशी सापडतात. त्या पेशीमधील गुणसूत्रे शास्त्रज्ञ प्रयोगशाळेत काढून घेतात आणि पुन्हा टेस्ट ट्यूब बेबीसारखा डायनासोर बनवितात. मग पुढे सगळा चित्रपट घडतो, अशी ती कहाणी आहे. हे चित्रपटात जरी शोभून दिसत असले, तरी एक मात्र खरे, की त्या काळापासून डास हे प्राण्यांचे रक्त पीत आहेत तर!
डास हा कीटक वर्गातील कुप्रसिद्ध सजीव. लहान असला तरी कीर्ती मात्र महान! संख्येने किती? तर अगणित! पृथ्वीवरील सर्व डासांना मारले, आणि फुटबॉल मैदानावर भरून ठेवले, तर तो ढीग अंदाजे पाच किलोमीटर इतका उंच होईल. सर्व खंडांवर त्यांचे अस्तित्व आढळते. आईसलंड बेटावर मात्र सापडत नाहीत म्हणे! डासांच्या साडेतीन हजार जाती जगभरात आहेत. आकाराने दोन मिलीमीटर ते दीड सेंटीमीटर लांब. थंड रक्ताचा प्राणी, अति उन्हाळा आणि अति थंडी दोन्ही मानवत नाही. ओलसर अंधारी जागा अतिशय प्रिय.
नर डास शाकाहारी, बिचारे फुलांमधील मधुरस पिणारे.
मादी डास मात्र रक्तपिपासू, मांसाहारी आणि क्रूर! आपल्याला चावतात ते नर नाहीत, एकजात सगळ्या माद्या! तेव्हापासून बायका आणि चावणे हे समानार्थी शब्द झाले असावेत! “चावणे’ असे म्हणण्यापेक्षा “भोसकणे’ जास्त उचित ठरेल. मानवी त्वचा वेधून त्यामधून शुंडिकेने शोषण करून रक्त पितात. स्वतःच्या वजनाच्या तिप्पट रक्त ते एकावेळी पितात! एक दशांश मिली रक्त त्यांना एकदा चावले की पुरते! कशासाठी रक्त लागते, माहिती आहे का? माद्यांना अंडी घालण्यासाठी रक्तातील विशिष्ट प्रोटीन्स हवी असतात. एकदा का पोटभरून रक्त पिले की अंडी घालायला रिकाम्या! एकावेळी एक मादी तीनशे अंडी घालते. त्यातून आळी, कोश आणि शेवटी प्रौढ डास- पुत्र किंवा डास- कन्या जन्मतात. त्यांचे आयुष्य सरासरी दोन आठवडे ते दोन महिन्यांचे असते. नर डासांपेक्षा माद्या (डासीणी) काही आठवडे जास्त जगतात.
डासांच्या साडेतीन हजार जाती आणि पोटजातीमध्ये वर्गीकरण केले आहे. त्यापैकी मुख्य तीन पोटजाती- क्युलेक्स, ऍनोफिलीस आणि एडीस. “क्युलेक्स’ डासांच्या माद्या रात्री चावतात, “ऍनोफिलीस’ मात्र पहाटे आणि संध्याकाळी चावायला बाहेर पडतात! “एडीस’ जात मात्र दिवसभर कधीही चावत सुटते! बहुदा ती मनुष्य-स्त्रियांच्या अधिक जवळची असावी! त्यांची दृष्टी मंद, पण वास मात्र तीव्र! उडायचा वेग खूप कमी, पण दोन किमी सहज उडतात. एका मिनिटात चक्क सहाशे वेळा पंखांची हालचाल करतात! म्हणूनच कानाजवळ आले की त्यांची गुणगुण ऐकायला येते.
तोंडात दात नसतात पण सोंड मात्र सुईसारखी! एकदा शरीरात घुसली की थेट रक्त याच्या पोटात! त्यांची स्मृती त्यांच्या सोंडेइतकीच एकदम “शार्प’! एकदा एखाद्या मनुष्याला चावले, की त्याच्या रक्ताची चव त्यांना अचूक लक्षात राहते. “रक्ताला जागणारी’ अवलाद आहे बरं का ती! डासांच्या या माद्यांनी माणसांचे इतके रक्त आजपर्यंत पिले आहे की, सो कॉल्ड “पुरोगामी’ देखील त्यांचे तोंड धरू शकणार नाहीत!
(क्रमश:)