– मधुरा धायगुडे
ज्ञानेश्वरीतील पद- ओम नमोजी आद्या। वेदप्रतिपाद्या। जय जय स्वसंवेद्या। आत्मरूपा।। गणेशभक्त गणेशास ओमकार प्रतीक मानतात. म्हणजेच ओमकार व श्रीगणेश यांचा परस्परसंबध आहे. त्याची आद्य उपाधी म्हणजे ओमकार. मुळात गणपतीचे रूप, आकार, गुण कसे होते याचा शोध घेतला तर असे लक्षात येते की, आजचे गणपतीचे जे रूप आहे, त्याला जे विविध गुणाविष्कारांनी मंडित केले आहे ते सर्व मानवाचा जसजशी बौद्धिक प्रगती होत गेली व त्याला पुढे जसजसे अनुभव येत गेले त्यातून निर्माण झाले आहे.
श्रीगणेश देवता ही निर्गुण निराकार होती. निर्गुणाचा मुळारंभ होती. सगुण साकार हे नंतरचे रूप. ओमकार हे गणेशाचे निर्गुण निर्विशेष स्वरूप प्रतीक आहे. ते मुळातच ध्वनीरूप होते व पुढे लेखनशास्त्र विकास पावल्यावर वर्णमाला निर्माण होऊन त्याचे अक्षररूप साकार झाले. आपण ओमकाराच्या लेखन पद्धतीत जर बघितले तर प्रत्येक भाषेत त्याचे अक्षररूप वेगवेगळे साकारलेले दिसेल, तरी पण उच्चार मात्र “अ’, “उ’, “म’ याच तीन अक्षरांचा एकत्रित केलेला ध्वनी सर्वत्र सारखाच आहे.
गणेश उपासनेत गणेशाचे ध्यान, प्रार्थना व मंत्र यांचा अंतर्भाव होतो. यावरून गणेशाचे स्वरूप साकार होते. एकदंत लंबोदर रुपात ते आपल्या समोर येते. मूर्ती घडवतानाचे ते एक प्रातिनिधिक स्वरुप जे ब्रह्मांडाचे द्योतक लंबोदर दर्शवते. एकदंन्तं महाकायं लम्बोदरं गजानन्ं। विघ्ननाशकरं देवम् हेरम्बं प्रणमाम्यहम्।
गणेश चतुर्भुज, द्विभुज, षड्भुज अशा अनेक रूपात दिसतो. हातात साधारणपणे पाश-अंकुश, वरदहस्त व मोदक असे रूप असते. यावरूनच गणपतीची विविध रूपे अस्तित्वात आली असावीत. नृत्यगणेश विनायक रूप महागणपती तर द्वादशभुज गणपती अगदी झोपलेल्या गणपतीचे रूपही अहमदनगरमधे एका ठिकाणी आहे. असे हे गणेशाचे स्वरूप विविध रूपात बघायला मिळते.