आरिफ शेख
गेल्या महिन्यापासून रशिया आणि युक्रेनमध्ये युद्ध सुरू आहे. या युद्घाचा शेवट अद्यापही दिसत नाही. युक्रेनविरुद्धच्या युद्धात रशियाने मारियोपोलवर मोठ्या प्रमाणात बॉम्बहल्ले केले आहेत. हे शहर उद्ध्वस्त झाले आहे, तरीही रशियाचे या शहरावरचे हल्ले सुरूच आहेत. रशियाने या शहराचा ताबा मिळवण्यासाठी एवढा आटापिटा का सुरू केला आहे?
मारियोपोल हे रशियाच्या युक्रेनमधील लष्करी मोहिमेसाठी कळीचे ठिकाण आहे, म्हणूनच रशियाने मारियोपोलला एवढे महत्त्व दिले आहे. हे बंदराचे शहर रशियासाठी सामरिकदृष्ट्या महत्त्वाचे आहे. क्रिमिया आणि डोन्बासला जोडणाऱ्या पट्ट्यावर हे शहर असून त्यावर ताबा मिळवणे रशियाला व्यूहात्मकदृष्ट्या महत्त्वाचे वाटते. तसे पाहिले, तर मारियोपोल हे अतिशय छोटेसे शहर आहे; पण क्रिमियन द्वीपकल्पातून अचानकपणे बाहेर पडावे लागलेल्या रशियन फौजांच्या वाटेत हे शहर उभे आहे. रशियन सैनिक ईशान्य दिशेकडे आगेकूच करण्याचा प्रयत्न करीत आहेत. डोन्बासमधल्या फुटीरतावादी सहकाऱ्यांसोबत जाण्यासाठी ते पराकाष्ठा करीत आहेत.
ब्रिटनच्या जॉइंट फोर्सेस कमांडचे माजी कमांडर जनरल सर रिचर्ड बॅरन्स यांच्या म्हणण्यानुसार, रशियाच्या युद्धविषयक प्रयत्नांचा विचार करता मारियोपोलचा ताबा मिळवणे हे लष्करीदृष्ट्या महत्त्वाचे आहे. रशियाला वाटेल की, त्यांनी यशस्वीपणे युक्रेन मोहीम पार पाडली आहे, तेव्हा रशिया ते क्रिमियामधला पूल ते पूर्ण करतील आणि हे यश त्यांच्यासाठी सामरिकदृष्ट्या महत्त्वाचे असेल. रशियन सैन्याने मारियोपोलचा ताबा मिळवला तर त्यांना युक्रेनच्या काळ्या समुद्राच्या किनाऱ्याच्या ऐंशी टक्के भागावर रशियाचे वर्चस्व प्रस्थापित होईल. त्यामुळे रशिया हा युक्रेनचा समुद्रमार्गाने होणारा व्यापार थांबवू शकेल आणि जगापासून युक्रेनला तोडता येईल;
पण गेल्या तीन आठवड्यांपासून युक्रेनच्या फौजांनी रशियाला रोखून धरण्यात बऱ्यापैकी यश मिळवले आहे. या शहरावर ताबा मिळण्यात आलेल्या अपयशामुळे रशियाने आपला हल्ला तीव्र करत जवळपास अगदी मध्ययुगीन पद्धतीनेच आक्रमणाला सुरुवात केली. रशियन सैनिकांनी रॉकेट, मिसाइल्स, बॉम्बचा माराच या शहरावर सुरू केला. नव्वद टक्क्यांहून अधिक शहराचा विध्वंस झाला आहे. मारियोपोलचा विद्युतपुरवठा, पाणीपुरवठा, अन्न आणि वैद्यकीय मदतही रशियाकडून अडवली गेली आहे. यातून लोकांचे जे हाल सुरू झाले, त्यासाठी रशियाने युक्रेनलाच जबाबदार धरले आहे. मुदत संपल्यानंतरही शरण यायला नकार दिल्यामुळे ही वेळ आल्याचे रशियाने म्हटले आहे.
दुसरीकडे युक्रेनच्या खासदारांनी “मारियोपोलनं शरणागती पत्करावी, यासाठी रशियाकडून उपासमारीची वेळ आणली जात आहे,’ असा आरोप केला आहे. युक्रेन मात्र रशियन सैन्याचा कडवा प्रतिकार करीत आहे. जोपर्यंत शेवटचा सैनिक शहराच्या रक्षणासाठी लढत आहे, तोपर्यंत आम्ही शहराचे रक्षण करू, असे युक्रेनने म्हटले आहे. कदाचित ती वेळ येऊही शकते. कारण रशियन फौजा हळूहळू पुढे सरकत आहेत आणि दोन्ही देशांना मान्य होईल, असा कोणताही तोडगा शांततेसाठी निघाला नसल्याने रशियाकडून हल्ल्यांची तीव्रता आणखी वाढवली जाऊ शकते. मारियोपोल हे काळ्या समुद्राचा भाग असलेल्या सी ऑफ अझोव्हमधले सामरिकदृष्ट्या महत्त्वाचे बंदर आहे. या बंदरामध्ये जहाजांना थांबण्यासाठी आवश्यक ती खोली आहे.
त्यामुळे अझोव्ह समुद्राच्या भागातले हे मोठे बंदर असून लोह आणि पोलाद उद्योगाचे केंद्र आहे. युक्रेनमधील स्टील, कोळसा आणि मका हे मध्य पूर्वेत तसंच इतर ठिकाणी निर्यात करण्यासाठी प्रामुख्याने मारियोपोल बंदराचाच वापर केला जातो. आठ वर्षांपासून म्हणजेच रशियानं 2014 साली बेकायदेशीररित्या क्रिमियावर ताबा मिळवल्यापासून हे शहर या द्वीपकल्पातल्या रशियन फौजा आणि लुहान्स्क तसेच दोन्बास्कमधील रशियन समर्थक फुटीरतावाद्यांमध्ये अडकले आहे. त्यामुळेच मारियोपोल गमावणे हा युक्रेनच्या अर्थव्यवस्थेसाठी मोठा फटकाच असू शकतो.
युक्रेनचे अझोव्ह ब्रिगेड हे लष्करी युनिट मारियोपोलमध्ये स्थित आहे. अझोव्ह समुद्रावरून नाव ठेवलेल्या या युनिटमध्ये अत्यंत कडवे, उजव्या विचारांचे लोक आहेत. त्यांची विचारसरणी ही इतकी कट्टर आहे की, त्यातील काहीजण नव-नाझी म्हणूनही ओळखले जातात. त्यांचे युक्रेनच्या लष्करातले प्रमाण हे अतिशय कमी असले तरीही रशियासाठी यात प्रचारतंत्राचीही एक नामी संधी आहे. या नव-नाझींपासून मुक्तता मिळवण्यासाठी प्रयत्न केले, असे रशियाकडून सांगितलं जाऊ शकते.
या अझोव्ह ब्रिगेडमधल्या सैनिकांना मोठ्या प्रमाणावर ताब्यात घेणे जर रशियाला शक्य झाले तर ते या सैनिकांना सरकारी माध्यमांसमोर हजर करू शकतात. युक्रेन आणि युक्रेनियन सरकारचे दावे खोडून काढणाऱ्या माहिती युद्धात आघाडी घेण्याच्या दृष्टीने रशियासाठी ही बाब महत्त्वाची ठरू शकते. रशियाला जर मारियोपोलचा ताबा मिळवता आला, तर रशियासाठी ही गोष्ट मनोधैर्य वाढविणारी असेल.
सरकार नियंत्रित माध्यमांद्वारे क्रेमलिन आपल्या नागरिकांसमोर हे चित्र उभे करू शकते की, रशिया आपली उद्दिष्टे साध्य करण्याच्या जवळ आहे. रशियाचे अध्यक्ष व्लादिमिर पुतीन यांच्यासाठी आता हे युद्ध वैयक्तिक यशापयशाचा भाग झाले आहे, त्यामुळे त्यांच्यासाठी मारियोपोलचा ताबा हा ऐतिहासिकदृष्ट्या महत्त्वाचा ठरू शकतो. युक्रेनची काळ्या समुद्राची किनारपट्टी ही पुतीन यांच्या संकल्पनेतील “नवीन रशिया’चाच भाग आहे.
पुतीन यांचा हा “नवीन रशिया’ म्हणजे अठराव्या शतकापर्यंत रशियन साम्राज्याचाच भाग असलेला प्रदेश. “किव्हमधील पाश्चिमात्य सरकारांना धार्जिण असलेल्या हुकूमशाहीतून रशियन लोकांना मुक्त केले,’ ही गोष्ट पुतीन यांना बिंबवता येईल. मारियोपोल पुतीन यांच्या या उद्दिष्टाच्या आड उभे आहे. दुसरीकडे युक्रेनच्या बाजूने पाहिले तर मारियोपोल गमावणे हे केवळ लष्करी किंवा आर्थिक नुकसान नसेल; पण जे लोक आपल्या देशाच्या रक्षणासाठी लढत आहेत, त्यांच्यासाठी हा मानसिक आघात असेल.
मारियोपोलने आतापर्यंत रशियन फौजांना कडवा विरोध केला आहे; पण त्याची जबर किंमतही त्यांना मोजावी लागली आहे. शहर मोठ्या प्रमाणावर उद्ध्वस्त झाले आहे, अनेक ठिकाणी केवळ ढिगारेच दिसत आहेत. ग्रोझ्नी आणि अलेप्पोप्रमाणेच या शहराचीही अवस्था होऊ शकते. या शहरांवर रशियाने बॉम्बहल्ले केले आणि जवळपास त्यांना बेचिराख केले होते. युक्रेनमधल्या इतर शहरांसाठीही हा एकप्रकारे इशारा असेल- “मारियोपोलप्रमाणेच जर आम्हाला विरोध केला, तर तुमचीही हीच गत होईल.’ रशियाने या कारणांमुळे मारियोपोलचा ताबा मिळवण्यासाठी कुठल्याही थराला जाण्याची तयारी केली आहे.