आपण वन्यप्राणी जवळून पाहतो ते प्राणि संग्रहालयात किंवा सर्कशीमध्ये. या दोन्ही ठिकाणी प्राणी आणि आपण यात बऱ्यापैकी अंतर असतं आणि कधी कधी जाळीही असते. अलीकडील काही आधुनिक प्राणिसंग्रहालयात पिंजरे नसतात, परंतु आपण आणि प्राणी यांच्यामध्ये सुरक्षेसाठी भलामोठा खंदक असतो. हे प्राणी आपल्याला फार जवळून पाहता येत नाहीत. आफ्रिकन सफारीमध्ये वन्य तसंच हिंस्र प्राणी जवळून पाहता येतात असं ऐकलं होतं. भारतातही काही अभयारण्यांमध्ये तशी सोय आहे. पण रणथंबोर आणि सासण-गीरला भेट दिल्यावर पूर्ण निराशा झाली असल्यानं आफ्रिकन सफारीवर गेल्यानंतर माझ्या फार अपेक्षा नव्हत्या. पण या सफारींमध्ये वन्यप्राणी हमखास दिसतील अशी ग्वाही दिली गेली होती. त्यामुळे आपल्याला काही अंतरावरून का होईना पण वन्यप्राणी त्यांच्या नैसर्गिक अधिवासात आणि जीवनशैली आचरताना दिसतील एवढीच माफक अपेक्षा मी ठेवली होती.
टांझानिया इथलं न्गोरोन्गोरो हे विवर सुमारे तीस लाख वर्षांपासून अस्तित्वात आहे, असं भूशास्त्रज्ञांचं मत आहे. हे ठिकाण म्हणजे खरं तर एका ज्वालामुखीच्या शिखराचा भाग आहे. सामान्य ज्वालामुखीच्या तोंडाप्रमाणे हे उघडं नाही आणि त्यामुळं त्यातून लाव्हा तसंच राख वगैरे अजिबात बाहेर पडत नाही. हे ज्वालामूख पूर्णपणे बुजलेलं आहे. सुमारे 20 किमी व्यासाचं हे विवर आता वनस्पती आणि वन्यप्राणी यांनी अतिशय समृद्ध आहे. मानवी व्यापार व इतर आक्रमण होऊ नये यासाठी टांझानिया शासनानं 2009 साली एक कायदा केला. त्या अन्वये या भागात कोणालाही निवास अथवा शेती करता येत नाही. यामुळे वन्य प्राण्यांच्या संरक्षणास मदत झालेली आहे. युनेस्कोनं तर 1979 सालीच हे ठिकाण जागतिक वारसा म्हणून जाहीर केलेलं आहे. शिकारीला तर बंदी आहेच याशिवाय चलचित्रीकरण करायचं असेल तर खास परवाना घ्यावा लागतो.
आफ्रिकेतील इतर ठिकाणचं वन्यप्राण्यांचा जीवनक्रम अभ्यासला तर असं दिसून येतं की उत्तर आफ्रिकेमध्ये उन्हाळा सुरू झाला की प्राणी दक्षिणेकडे पाणवठ्यांच्या प्रदेशात स्थलांतर करतात. न्गोरोन्गोरो इथं मात्र हा प्रकार होत नाही. याचं कारण म्हणजे विवर आठशे मीटर (दोन हजार फूट) खोल आहे. विवराच्या कडा ओलांडून प्राणी जाऊ शकत नाहीत. शिवाय विवरात काही नद्या आणि सरोवरंही आहेत त्यामुळं पाण्याची समस्या इथल्या प्राण्यांना कधीच भेडसावत नाही. याचाच अर्थ असा की न्गोरोन्गोरोचं अभयारण्य कायमस्वरूपी आहे. सकाळी ठरल्या वेळी ड्रायव्हर-गाइड त्याच्या जीपसह आमच्या रिझॉर्टवर हजर झाला. हकुना मटाटा! (नो प्रॉब्लेम) असं स्थानिक स्वाहिली भाषेत म्हणून आम्ही एकमेकांचं स्वागत केलं. अभयारण्यातील कच्च्या रस्त्यावरून आमची जीप धावू लागली. गाइड आम्हाला माहिती देत होता.
सुरुवातीला बराच काळ रानरेडे, विल्डबीस्ट (काळवीटासारखा एक मोठा प्राणी) पाहिल्यानंतर मला काळजी वाटू लागली की पूर्वीच्या अनुभवांप्रमाणे नेहमी न दिसणारी खास श्वापदं दिसताहेत की नाही. काही किलोमीटर जाऊनही रानरेडे आणि विल्डबीस्ट यांच्याखेरीज काहीच दिसत नव्हतं. आणि अचानक झेब्रांचे कळप चरताना दिसू लागले. मी यापूर्वी झेब्रा प्रत्यक्ष कधीही पाहिला नव्हता, काहींचे फोटो घेऊन मी गाइडला विचारलं की आम्हाला सिंह कधी दिसणार. संयम ठेवा, लवकरच दिसतील असं त्यानं सांगितलं. अरण्यात प्रत्येक प्राण्यांचे विभाग ठरलेले असतात आणि सहजीवन किंवा शिकारीसाठी आक्रमण याशिवाय प्राणी दुसऱ्यांच्या अधिवासात प्रवेश करीत नाहीत अशी महत्त्वाची माहिती गाइडनं दिली. सहजीवन म्हणजे प्राण्यांच्या भिन्न जाती एकमेकांना जगण्यासाठी साह्य करतात.
झेब्रा हा प्राणी गवताचा उंचावरचा भाग खातो आणि आखूड गवताचा भाग विल्डबीस्टना ठेवतो. अशा प्रकारची मदत अनेक प्राणी इतर प्राण्यांना करतात. या प्राण्यांच्या वृत्तीपासून माणसाला खूप सारं शिकण्यासारखं आहे असा विचार माझ्या मनात आला. नंतर शहामृगांचे कळपही दिसले. आता मला समाधान वाटू लागलं. माझी उत्कंठा वाढू लागली. अशीच काही मिनिटं गेली आणि ड्रायव्हर-गाइडनं जीप अचानक थांबवली. त्यानं आवाज न करता समोर पाहायला सांगितलं. आमच्यासारख्याच काही गाड्या थांबल्या होत्या. डोळ्यांचं पारणं फिटेल असं दृश्य समोर दिसत होतं. रस्त्याला लागून पाच-सहा सिंह आणि सिंहिणी आरामात पहुडले होते. हे सिंहाचं एक कुटुंब आहे असं गाइडनं आम्हाला सांगितलं. सभोवती अनेक गाड्या असूनही त्यांची दखल न घेता ते सिंह बसले होते. काही मंद चालत फिरतही होते. हे विलोभनीय दृश्य डोळ्यात आणि आपापल्या कॅमेऱ्यांत साठवीत आम्ही त्या अनुभवाचा आनंद घेत होतो. तिथून हलूच नये असं आम्हाला वाटत होतं.
बहुधा आमचे विचार सिंहांना कळले असावेत. काही सिंह आणि सिंहिणी आमच्या गाड्यांजवळ आले. काहींनी तर गाडीच्या कडेला अंगही घासलं. आता सिंह आमच्या वाटेतून दूर होईपर्यंत आम्हाला गाड्या सुरू करता येणार नव्हत्या. तेथील वन्यप्राणी संरक्षण कायद्याप्रमाणे वन्य प्राण्यांना त्रास होईल असं कोणतंही कृत्य करणं हा गुन्हा आहे एवढंच नव्हे तर आखून दिलेला कच्चा रस्ता सोडून प्राण्यांच्या अधिवास क्षेत्रात जायलाही बंदी आहे. सिंहांचं कुटुंब बिनधास्तपणे आमच्या गाड्यांच्या आसपास फिरत होतं. एक-दोघांनी तर दोन गाड्यांच्या मध्येच विश्रांती घेण्याचं ठरवलं. या संपूर्ण काळामध्ये किरकोळ हलक्या गुरगुरण्यापलीकडे ते आवाजही करीत नव्हते त्यामुळं त्यांची डरकाळी आम्हाला ऐकू आली नाही. विनाकारण ते हल्ला करीत नाहीत वा डरकाळीही फोडीत नाहीत अशी माहिती गाइडनं आम्हाला दिली.
सुमारे अर्धा तासानंतर हळूहळू कुटुंब दूरवर गेलं. एका उंचवट्यावर जाऊन काही सिंह टेहळणी करू लागले. रात्री एखादा रानरेड्यांचा किंवा विल्डबीस्टचा कळप कुठपर्यंत जाईल याचा अंदाज घेऊन त्यांची शिकारीची योजना आहे असं गाइडनं सांगितलं. एवढंच नव्हे तर साधारणपणे कुठल्या भागात ते शिकार करतील त्या ठिकाणी उद्या जाऊन त्यांनी मारलेला प्राणी दाखवण्याचं त्यानं कबूल केलं. लाइव्ह किल म्हणजे प्रत्यक्ष शिकार बघता येणार नव्हती कारण सिंह ती फक्त रात्रीच शिकार करतात. दुसरे दिवशी मात्र कबूल केल्याप्रमाणं त्यानं आम्हाला एका झाडीमध्ये आदल्या रात्री शिकार करून अर्धवट खाल्लेल्या रानरेड्याचे अवशेष दाखविले. सिंहासारख्या हिंस्र श्वापदाचं नुसतं जवळून दर्शनच नव्हे तर दीर्घकाळ सहवास मिळाल्यानं अनेक वर्षांपासून पाहत असलेलं माझं स्वप्न अखेर पूर्ण झालं. न्गोरोन्गोरोमध्ये चित्ते फारच कमी असल्यानं एका चित्त्यानं मात्र आम्हाला दुरूनच दर्शन दिलं.
श्रीनिवास शारंगपाणी