सखी राजवाडे
अमेरिकेच्या प्रथम महिला मेलानिया ट्रम्प यांनी आपल्या भारत दौऱ्यात दिल्लीच्या शाळांना भेटी देऊन “हॅपीनेस क्लास’चे कौतुक केले. अमेरिकेत त्या “बी बेस्ट’ हा उपक्रम मुलांसाठी राबवितात. मिशेल ओबामा यांच्यासह अमेरिकेच्या अनेक प्रथम महिला आपल्या सर्वोच्च स्थानाचा लाभ घेऊन सार्वजनिक जीवनात उतरल्याचे दिसून येते. डोनाल्ड ट्रम्प वगळता अमेरिकी अध्यक्षांनीही पत्नीच्या सार्वजनिक उपक्रमांना नेहमीच साथ दिली आहे.
मेरिकेच्या प्रथम महिला मेलानिया ट्रम्प यांनी भारत दौऱ्यादरम्यान आग्रा येथील जगप्रसिद्ध ताजमहालाला भेट दिली. अहमदाबादमध्ये अलोट जनसमुदाय त्यांनी पाहिला. परंतु एक कार्यक्रम, जो खास त्यांच्यासाठीच आयोजित केला होता तो आगळावेगळा कार्यक्रम म्हणजे दिल्लीतील सरकारी शाळांना मेलानिया यांनी दिलेली भेट. दिल्ली सरकारने स्वीकारलेल्या नवीन शिक्षणपद्धतीअंतर्गत “हॅपीनेस क्लास’ या संकल्पनेने त्यांना आकर्षित केले. तिबेटचे धर्मगुरू दलाई लामा यांच्या उपस्थितीत या प्रणालीची सुरुवात जुलै 2018 मध्ये करण्यात आली होती. मुलांना तणावमुक्त ठेवणे हे या प्रणालीचे उद्दिष्ट आहे. दिल्ली सरकारच्या 1000 पेक्षा अधिक शाळांमध्ये 45 मिनिटांच्या कालावधीसाठी “हॅपीनेस क्लास’चा हा पाठ आयोजित करण्यात येतो आणि सुमारे 10 लाख मुलांना तणावमुक्त राहण्याचे प्रशिक्षण दिले जाते. इयत्ता पहिली ते आठवीपर्यंतच्या वर्गांचा दररोज पहिला तास सामान्यतः हाच असतो. केजीतील मुलांसाठी आठवड्यातून दोन दिवस हा तास होतो. दिल्ली सरकारने शिक्षणाच्या क्षेत्रात स्वीकारलेल्या नव्या प्रणालीतील हा एक महत्त्वाचा वर्ग आहे. गेल्या वर्षी ऑक्टोबरमध्ये डच सम्राट विल्यम अलेक्झांडर आणि महाराणी मॅक्सिमा यांनीही “हॅपीनेस क्लास’चे अवलोकन केले होते आणि त्यांना तो आवडलाही होता. मेलानिया या स्वतः अमेरिकेत “बी बेस्ट’ हा स्वतःचा कार्यक्रम राबवितात. तोही 2018 मध्येच सुरू करण्यात आला होता.
अमेरिकेच्या प्रथम महिलांच्या अशा स्वरूपाच्या भेटी केवळ दिखाऊ स्वरूपाच्या नसतात तर मार्था वॉशिंग्टन यांनी त्यांचे पती राष्ट्राध्यक्ष जॉर्ज वॉशिंग्टन यांच्यासोबत प्रवास करणाऱ्या अतिविशिष्ट लोकांची सेवा केली होती, त्या कालावधीपासून ही एक प्रथाच बनली आहे. 1960 च्या दशकात जॅकलिन केनेडी या भारताचा दौरा करणाऱ्या पहिल्या अमेरिकी प्रथम महिला ठरल्या. भारतीय नागरिकांवर त्यांनी स्वतःचा अमीट ठसा उमटविला होता. रोजालिन कार्टर याही भारतीयांमध्ये लोकप्रिय झाल्या होत्या. एवढेच नव्हे तर हरियाणातील चुमा खेरगाव या गावाचे नाव बदलून “कार्टरपुरी’ असे ठेवण्यात आले होते. हिलरी क्लिंटन या सामान्य गृहिणी होत्या आणि त्यांनाही भारताविषयी आकर्षण होते. मिशेल ओबामा यांनी आपल्या दोन्ही भारत दौऱ्यांमध्ये भारतीय नागरिकांना मंत्रमुग्ध केले होते. आता मेलानिया ट्रम्प यांनी भारताचा दौरा केला. त्यांचे व्यक्तिमत्त्व अतिशय ग्लॅमरस आहे. वास्तविक, सार्वजनिक जीवनात त्या फारशा दिसत नाहीत. “द गार्डियन’ या वृत्तपत्राने मेलानिया यांच्याविषयी असे लिहिले होते की, अभावानेच त्यांचे दर्शन होते आणि त्यांच्याविषयीच्या बातम्याही कमीच ऐकायला मिळतात. एकेकाळी मॉडेल असलेल्या मेलानिया या मिशेल ओबामा यांच्यासारख्या लोकप्रिय नाहीत; परंतु त्यांचे पती डोनाल्ड ट्रम्प यांच्या तुलनेत मात्र त्या अधिक लोकप्रिय आहेत.
सामान्यतः अमेरिकेच्या प्रत्येक प्रथम महिलेने आतापर्यंत त्यांना आवडणाऱ्या विशिष्ट कामांना प्रोत्साहन दिले आहे. आपल्या “सेलिब्रिटी स्टेटस’चा या महिलांनी पुरेपूर वापर करून घेतला आहे. जॅकलिन केनेडी यांनी अमेरिकेतील कलेला प्रोत्साहन दिले. एलेनॉर रुझवेल्ट नागरिकांच्या स्वातंत्र्याबरोबरच विकासाच्या कामाना पाठिंबा देत असत. हिलरी क्लिंटन यांनी एक नवीन आरोग्य योजना सुरू केली तर लॉरा बुश यांनी साक्षरतेच्या कामाला प्रोत्साहन दिले. मिशेल ओबामा मुलांच्या उत्तम आहारासाठी कार्यरत राहिल्या. मेलानिया ट्रम्प यासुद्धा मुलांशी संबंधित कामावर लक्ष केंद्रित करीत आहेत. गेल्या चार वर्षांत अमेरिकेतील आणि इतर देशांमधील अनेक नव्या शाळांना त्यांनी भेटी दिल्या आहेत. जॉर्डनच्या महाराणींना मिशिगनमधील वाइकिंग येथील विद्यार्थिसंख्या अधिक असलेल्या वर्गापासून वॉशिंग्टन डी. सी. येथील पब्लिक चार्टर स्कूलमध्ये घेऊन जाईपर्यंत अनेक भूमिका त्यांनी निभावल्या. आपल्या आंतरराष्ट्रीय दौऱ्यात त्यांनी रियाधमध्ये अमेरिकन इंटरनॅशनल स्कूलला भेट दिली आणि तेथील विद्यार्थ्यांबरोबर कॅलिग्राफीचे धडेही घेतले. जपानच्या दौऱ्यात कायोबाशी सुकिजी एलिमेन्टरी स्कूलला त्यांनी शिंजो आबे यांच्या पत्नींसोबत भेट दिली.
नशा देणाऱ्या औषधांविरुद्ध त्या मोहीम चालवीत आहेत आणि मुलांना त्यांच्या सवयीपासून कसे वाचविता येईल, याविषयी काम करीत आहेत. मुलांचा नशेपासून बचाव हे त्यांच्या “बी बेस्ट’ मोहिमेचे उद्दिष्ट आहे. न्यूयॉर्क टाइम्सच्या वृत्तानुसार, राष्ट्राध्यक्ष डोनाल्ड ट्रम्प हे मेलानिया यांना हे काम करण्यापासून रोखण्याचा प्रयत्न करतात; मात्र तरीही मेलानिया यांनी या कामात स्वतःला झोकून दिले आहे. फ्लोरिडा येथील पाम बीच ऍटलांटिक युनिव्हर्सिटीने याच महिन्यात त्यांना विशिष्ट महिला सन्मान देऊन गौरविले. राष्ट्राध्यक्ष ट्रम्प यांची ट्विट आणि वादग्रस्त विधाने यासंदर्भात त्या काहीच बोलत नाहीत, म्हणून त्यांच्यावर टीकाही होते. ट्रम्प यांनी ज्यावेळी सीमेवर मुलांना त्यांच्या आईवडिलांपासून विलग केले होते आणि डिटेन्शन केंद्रात ठेवले होते, त्यावेळी ट्रम्प यांच्या या धोरणाबद्दलही त्या काहीच बोलल्या नव्हत्या. राष्ट्राध्यक्ष ट्रम्प यांनी मेलानिया यांच्या “बी बेस्ट’ मोहिमेपासूनही स्वतःला दूरच ठेवले आहे. वास्तविक यापूर्वीच्या सर्व अमेरिकी अध्यक्षांनी आपल्या पत्नीच्या मोहिमांना पाठिंबा दिला होता.
भारतातही प्रथम महिला अनेकदा काही कामांमध्ये सक्रिय असल्याचे दिसले आहे. डॉ. राजेंद्रप्रसाद यांच्या पत्नी तसेच डॉ. एस. राधाकृष्णन यांच्या पत्नीविषयी आपल्याला फारशी माहिती नाही. राजेंद्रप्रसाद यांच्या पत्नीचे नाव राजवंशीदेवी होते, हेही अनेकांना ठाऊक नाही. व्ही. व्ही. गिरी यांच्या पत्नी सरस्वतीबाई यांनी सार्वजनिक जीवनात सक्रियता राखली. आबिदा फकरुद्दीन अली अहमद या दोन वेळा खासदार होत्या. प्रणव मुखर्जी यांच्या पत्नी शुभ्रा मुखर्जी यांचे प्रदीर्घ आजारपणच लोकांना माहीत आहे. ग्यानी झैलसिंग यांनी त्यांच्या मुलीचीच नियुक्ती स्वतःची परिचारिका म्हणून केली होती.
राष्ट्रपतींच्या पत्नीलाच “प्रथम महिला’ असे संबोधले जात असले, तरी पंतप्रधानांच्या पत्नींची भूमिकाही महत्त्वाची ठरू शकते. लाल बहादूर शास्त्री यांच्या पत्नी ललिता शास्त्री या एक गृहिणी होत्या. सोनिया गांधी यांनीही पतीसोबत मोलाची भूमिका बजावली. मनमोहनसिंग यांच्या पत्नी गुरुशरण कौर या सार्वजनिक जीवनात फारशा दिसल्या नाहीत. आय. के. गुजराल आणि एच. डी. देवेगौडा यांचा कार्यकाळ खूपच मर्यादित होता आणि त्यांच्या पत्नीही फारशा चर्चेत आल्या नाहीत. अमेरिकेच्या प्रथम महिलेप्रमाणे या महिलांनी आपल्या स्थानाचा फारसा उपयोग करून घेतल्याचे दिसत नाही.