एखाद्याचं माप घेतलं’ याचा अर्थ त्या व्यक्तीची फिरकी घेतली, गंमत केली असा होतो. पण जेव्हा शिंपी माप घेतो, डॉक्टर/परिचारिका रक्तदाब तपासतात किंवा इंजिनियर/ सर्व्हेयर मोजमाप करतो तेव्हा “मापा’ची व्याप्ती वेगळी असते. मोजणीत काही चूक झाली तर परिणाम गंभीर होऊ शकतो. वैद्यकीय मापनपद्धतीमध्ये काही फेरफार झाला तर प्राणावर बेतू शकतं.
गेल्या महिन्यात आंतरराष्ट्रीय वस्तुमान आणि मापन परिषदेनं काही नवीन मापनं अस्तित्वात आणल्याची घोषणा केली. रोना म्हणजे एकावर 27 शून्यं आणि क्वेट्टो म्हणजे एकावर 30 शून्यं एवढ्या संख्या तसंच त्यांचे अनुक्रमे रॉंटो आणि क्वेक्टो हे सूक्ष्म व्युत्क्रम-ही ती नवी मापनं. रोना आणि क्वेट्टो एवढ्या मोठ्या संख्या आहेत की पृथ्वीचं वजन 6 रोनाग्रॅम्स आहे आणि सूर्याचं वजन 2000 क्वेट्टाग्रॅम्स आहे असं म्हणता येईल. आपल्याला व्यवहारात मिलिग्रॅम्स आणि किलोग्रॅम्स या पलीकडे वजनांचा संबंध येत नाही त्यामुळे ही मापनं किती मोठी आहेत याची कल्पना येईल. एक गंमत अशी आहे की गूगोल नावाची एक मोठी संख्या आहे. (जगप्रसिद्ध गूगल कंपनीचं नाव याचंच अपभ्रष्ट रूप आहे) एकावर 100 शून्यं ही ती संख्या. ती इतकी मोठी संख्या आहे की संपूर्ण विश्वाचं वजनही या संख्येपेक्षा खूपच कमी म्हणजे एकावर 56 शून्यं इतके ग्रॅम एवढंच आहे!
मापन जितकं महत्त्वाचं तितकीच त्याच्यातील अचूकता आणि प्रमाण महत्त्वाचं. पूर्वी आपल्याकडची मापनपद्धती काहीशी ढोबळ होती. सोन्या-रुप्यासारख्या मौल्यवान धातूंच्या वजनासाठी गुंज किंवा रत्ती हे माप होतं. आता गुंज हे माप कितपत विश्वसनीय आहे? सगळ्या गुंजांचं वजन सारखं असू शकेल का? एखाद्या गुंजेला आतून कीड लागल्यामुळे किंवा इतर कारणानं ती पोकळ झाली तर वजनात मोठा फेरफार होऊ शकतो.
कुठल्याही मापनात सुसूत्रता आणि एकसमानता (युनिफॉर्मिटी) हवी. आपल्याकडे सर्वसाधारण मण आणि बंगाली मण अशी दोन वेगवेगळी मापनं होती. तसंच वजनातला शेर आणि मापातला शेर अशी भिन्नताही होती. अशा प्रकारची भिन्नता पाश्चात्य “औंस’ या मापनातही होती.
लांबी आणि क्षेत्रफळ यातही पूर्वी ढोबळ मापनं होती. चाणक्यानं अंगुल (बोट), वितस्ता, हस्त (हात) अशी लहान मापनं सांगितली आहेत तर मोठ्या अंतरासाठी कोस यासारखी मापनं होती. प्राचीन इंग्लंडमध्येही फूट हे मापन पायाच्या आकारावरून घेण्यात आलं होतं. बृहत् कालमापनासाठी दिवस-रात्र या चक्राचा तसंच नक्षत्रांच्या स्थितीवरून सौर वर्षाचा वापर सर्वत्र होत होता. मात्र लघु आणि सूक्ष्म कालमापनासाठी योग्य यंत्रणा बराच काळ उपलब्ध न झाल्यानं आपल्याकडे त्रुटि, लव इ. मापनं होती पण त्यांना प्रमाण नव्हतं.
फार पूर्वी इजिप्तचा राजाच्या पुतळ्यावरील हात, पाय यांच्या लांबीवरून मापनं प्रमाणित केली गेली. इंग्लंडमध्येही राजाच्या चार बोटं ताणलेल्या अवस्थेतील त्यांच्या दोन्ही टोकांमधील अंतर हे चार इंच असं प्रमाणित केलं गेलं. दुसऱ्या राजाच्या शारीरिक मापनावरून यार्ड हे प्रमाण ठरवण्यात आलं. नंतर या मापांची दगडी आणि लोखंडी मापनं प्रमाणित करण्यात आली. या सगळ्या ढोबळ मापनाला विराम मिळाला तो 7 एप्रिल 1795 रोजी. फ्रान्सनं एक कायदा करून मेट्रिक मापनाची पद्धत अमलात आणली. ही पद्धत दशमान पद्धतीवर आधारित आहे. आपण सर्वांनी मिलि, सेंटि, डेसि, डिका, हेक्टो, किलो हे शाळेत असतानाच पाठ केलं आहे. हीच ती पद्धत. सुरुवातीला वजन आणि अंतरासाठी असलेली पद्धत आता अनेक परिमाणांत स्वीकारली गेली आहे.
गमतीची (आणि खेदाचीही) गोष्ट अशी की सर्वात प्रगत म्हणवून घेणाऱ्या अमेरिकेनं मात्र मेट्रिक पद्धतीचा मापनासाठी अवलंब केलेला नाही. तिथे अजूनही फूट, पौंड, यार्ड, औंस इत्यादी जुन्या मापनांचा प्रयोग होतो. नासा या अमेरिकेच्या प्रतिष्ठित अंतराळ संस्थेनं मेट्रिक आणि इंपिरिअल (फूट, पौंड इ.) मापनांचा गणितात घोळ केल्यानं लक्षावधी डॉलर्स किमतीचं मंगळयान मंगळाच्या वातावरणात जळून भस्मसात झालं! भारतानं मात्र मेट्रिक पद्धतीचा वापर 1957पासून केला आहे. आता सांगा कोणता देश जास्त पुढारलेला आहे?
– श्रीनिवास शारंगपाणी