– नित्तेंन गोखले
बेंगळुरू सारख्या अनेक शहरांत लोक पाणीटंचाईमुळे संकटात सापडले आहेत. घटती भूजल पातळी किमान कालावधीत पुन्हा भरून काढण्याकरिता डीपेव्हिंग मोहीम राबविण्यास सुरुवात केल्यास पुढील दशकात परिस्थिती बदलेल.
बेंगळुरूमध्ये असलेल्या जवळपास 14 हजार बोअरवेलपैकी निम्म्या कोरड्या झाल्या आहेत. बेंगळुरू व आजूबाजूच्या परिसरातील भूजल पातळी वाढत्या शहरीकरणामुळे धक्कादायकरित्या घटत चालली आहे. शहराच्या सुमारे 90 टक्के पृष्ठभागांचे काँक्रिटीकरण झाले आहे. त्यामुळे जमिनीला पाणी शोषून घेता येणे कठीण ठरते. हवामानात बदल, जंगले नष्ट झाल्याने व काँक्रिटीकरणामुळे ही भूजल पातळी पुन्हा भरून येण्याकरिता अनेक शतके लागण्याची शक्यता आहे.
पण यावर तज्ज्ञांचे काय मत आहे? इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ बेंगलोरचे अभ्यासक डॉ. टी. व्ही. रामचंद्र यांच्या मते, बेंगळुरू शहराच्या लँडस्केपचा अभ्यास केल्यास साधारण 1970 पासून पुढील काळात काँक्रीट क्षेत्रामध्ये 1055 टक्के वाढ झाली आहे. याशिवाय, वनस्पतींचे 88 टक्के नुकसान व जलस्रोतांचे 79 टक्के नुकसान झाल्याचे दिसते. नगर नियोजनाच्या नियमांनुसार, प्रदेशात किमान 33 टक्के हरित आच्छादन असावे. प्रत्येक प्रभागात हिरवळ आणि तलावांसह 15 टक्के मोकळ्या जागा असाव्यात; परंतु या नियमांचे उल्लंघन झाले आहे. तज्ज्ञांनी सुचविलेल्या मुख्य उपायांपैकी सर्वात महत्त्वाचे उपाय आहेत ते म्हणजे तलावाचे संरक्षण करणे, तलाव एकमेकांशी जोडणे आणि फायटोरेमीडिएशन नावाच्या प्रक्रियेद्वारे सांडपाण्याने तलावांचे पुनरुज्जीवन करणे. याशिवाय चर्चेत आहे तो उपाय म्हणजे डीपेव्हिंग.
डीपेव्हिंग म्हणजे काय?
सध्या उद्याने आणि इतर हिरवळीत, वाहनतळांवर, शाळेच्या पटांगणात, पाऊलवाटेवर, फूटपाथसाठी, सरकारी कार्यालयांच्या अंगणात तसेच निवासी आणि व्यावसायिक मालमत्तांमध्ये सिमेंट किंवा दगडी स्लॅब अथवा पेव्हिंग ब्लॉक वापरले जातात. पण हे वापरल्यास काय नुकसान आहे? अनेक अभ्यासकांनी त्यांच्या शोधनिबंधातून फरसबंदी व काँक्रिटीकरणाला सध्याच्या अर्बन हिट आयलँड इफेक्टसाठी जबाबदार ठरविले आहे. पेव्हर ब्लॉक असलेल्या जमिनीचा पृष्ठभाग बर्याचदा काही मिनिटांतच गरम होतो परंतु थंड होण्यास बराच वेळ लागतो. काँक्रिटीकरणामुळे अनेक झाडे मरतात.
कारण, त्यांना सिमेंटमुळे जगण्यासाठी पुरेसे भूजल मिळत नाही. एकूणच, फरसबंदी जैवविविधतेवर नकारात्मक परिणाम करते, कीटकांचा अधिवास आणि वनस्पती नष्ट करते. अशा मोठ्या प्रमाणात सिमेंट काँक्रिट, पेव्हिंग स्लॅब किंवा ब्लॉक्स असलेल्या पृष्ठभागांमुळे पाणी जमिनीत न मुरता अडून राहते. येथे चित्रात येते ते डीपेव्हिंग. डीपेव्हिंग प्रक्रियेत सिमेंट, रेती, बांधकाम वस्तूंच्या कचर्यापासून बनविलेले ब्लॉक्स किंवा फरसबंदी स्लॅब काढून त्या जागी माती, वनस्पती, रेती, किंवा खड्यांचा वापर करून बनविलेल्या पृष्ठभागाचा वापर केला जातो. पण डीपेव्हिंगमुळे कोणत्या समस्या सुटू शकतात? पेव्हर ब्लॉक किंवा सिमेंट स्लॅब असल्याने पाऊस पडल्यास पाणी नैसर्गिकरित्या जमिनीत प्रवेश न करता ते रस्त्यांवर जमून राहते किंवा नालेमार्गे वाहते. रस्ते पाण्याने भरले तसेच नाले तुडूंब भरून वाहू लागले की शहरांचे होणारे नुकसान हे पुणेकरांनीसुद्धा अनेकदा पाहिले आहे.
याउलट, डीपेव्हिंग केल्याने पाणी जमिनीत मुरण्याचे प्रमाण वाढते. यामुळे एकूण जमिनीची गुणवत्ता वाढते. डीपेव्हिंग झाल्यास शहरी उष्णता कमी होण्यास मदत होते ही बाब तर अनेक वैज्ञानिकांच्या अभ्यास अहवालातून समोर आली आहे. यामुळे वनस्पती आणि कीटकांना पसरायला पुरेशी नैसर्गिक जागा देखील मिळते. डीपेव्हिंगचे फायदे दर्शविणारे वैज्ञानिक पुरावे आहेत का? बेल्जियममधील ल्यूवेन शहरात ल्यूवेन लाइफ पॅक्ट क्लायमेट अॅडॉप्शन प्रकल्पांतर्गत एकूण 73 हजार स्न्वेअर फूट जागेवरील सिमेंट ब्लॉक्स व पेव्हर ब्लॉक्स काढून डीपेव्हिंग करण्यात आले.
डीपेव्हिंग करताना परिसरात रेन वॉटर हार्वेस्टिंग (पावसाच्या पाण्याची साठवण) करण्याकरिता देखील उपाययोजना राबविण्यात आल्या. यामुळे केवळ 2023 या एका वर्षात शहराच्या भूजल पातळीत 1.7 दशलक्ष लीटर पाणी वाढल्याचे अहवालातून दिसून येते. ब्रिटनच्या बीबीसी समूहाने प्रकल्पाच्या कागदपत्रांची शहानिशा करून त्यावर अनेक लेख व डॉक्युमेंटरी (माहितीपट) देखील बनवली आहे.
भारतात डीपेव्हिंगची गरज?
पर्यावरणवादी पद्मावती द्विवेदी यांनी अनेक स्थानिक संस्था, पोलीस आणि इकोलॉजिकल रिस्टोरेशन अलायन्स या आंतरराष्ट्रीय संघटनेबरोबर काम केले आहे. त्या म्हणतात, विविध सरकारी विभाग पावसापूर्वी मोठे नाले बांधण्यासाठी किंवा सध्या असलेल्या नाल्यांची साफसफाई करण्यासाठी पैसा खर्च करतात. मात्र, भूजल पातळीत वाढ करण्याच्या हेतूने फारशी पावले उचलली जात नाहीत. द्विवेदी दावा करतात की, काही शहरांमध्ये काँक्रिटीकरणाचे प्रमाण जास्त असल्याने गवताचा एक तुकडासुद्धा उगवलेला दिसत नाही. गेल्या दशकापासून फुटपाथच्या बाजूने काँक्रीट पसरवले गेल्यामुळे झाडांची वाढ होणे शक्य नाही. द्विवेदी सांगतात, 2002 मध्ये शहरी विकास मंत्रालयाने जारी केलेल्या मार्गदर्शक तत्त्वांमध्ये या समस्येचे निवारण आहे.
या नियमानुसार स्थानिक संस्थांना फुटपाथ बनविताना पादचार्यांची जास्त हालचाल नसलेल्या भागात (रस्त्याच्या बाजूला) काँक्रीट वापरण्याची परवानगी बिलकुल नाही. पादचार्यांची संख्या जास्त असल्यास देखील छिद्रमय टाइल्स वापरणे अपेक्षित आहे; परंतु स्थानिक स्वराज्य संस्था अनेकदा या मार्गदर्शक तत्त्वांचे पालन करण्यात अयशस्वी ठरतात आणि काँक्रिटीकरण/टाइलिंगला प्राधान्य देतात. भूजल पातळीत वाढ हवी असल्यास शहरांमधील गल्ल्यांचे डीपेव्हिंग करणे आणि छिद्रमय ब्लॉक-टाइल्स पर्यायांचा वापर करणे ही काळाची गरज आहे.
जगाच्या बहुतेक भागात सरकारांना डीपेव्हिंगचे महत्त्व समजले आहे का? सध्या पोर्टलँड, ओरेगॉनमधील डीपेव्ह, शिकागोमध्ये कार्यरत असलेली डीपेव्ह शिकागो, ऑन्टारियो, कॅनडा येथील ग्रीन व्हेंचर संघटना आणि बेल्जियममध्ये ल्यूवेन लाइफ पॅक्ट संस्थेने लक्षवेधी कामगिरी केली आहे. तरीही, जगभरातील बहुतेक देशांमध्ये, डीपेव्हिंग योजना मंद गतीने राबविल्या जात आहेत. याकडे सरकारचे लक्ष, नियोजन क्षमता आणि गुंतवणूक यायला हवी.