– डॉ. मेघश्री दळवी
भाषा शिकताना आपण तिचे नियम शिकून घेतो, शब्दांचे उच्चार आणि वाक्यांची रचना समजून घेतो. आपल्या मेंदूत या साऱ्या गोष्टींची नोंद एकाच प्रकारे होते का?की वेगवेगळ्या भाषांसाठी वेगवेगळ्या प्रकारे? आणि भाषांमुळे उलट मेंदूत काही बदल होतात का? प्रश्न खूप रंजक आहे आणि संशोधकांनी आता त्यावर गंभीरपणे अभ्यास केलेला आहे.
नुकत्याच जाहीर झालेल्या एका वैज्ञानिक संशोधनानुसार आपण जी भाषा शिकत वाढतो, ती आपल्या मेंदूवर एक कायम छाप सोडते. म्हणजे बिरबलाच्या गोष्टीतल्याप्रमाणे आपण कचाट्यात सापडलो की तोंडून फक्त आपली मूळ भाषा बाहेर पडते असं नाही किंवा विचार करताना ज्या भाषेतून शिक्षण झालं तिच्यातून पटकन विचार करतो एवढंच नाही, तर आपल्या मूळ भाषेचा आपल्या मेंदूवर खूप खोलवर प्रभाव पडत असतो.
अशा प्रकारचा हा पहिलाच प्रयोग आहे आणि तो केला आहे जर्मनीमधील “मॅक्स प्लांक इन्स्टिट्यूट ऑफ ह्यूमन कॉग्निटिव्ह अँड ब्रेन सायन्स’ यातील संशोधकांनी.त्यासाठी त्यांनी मूळ भाषा जर्मन आणि अरेबिक असलेल्या दोन गटांचा तुलनात्मक अभ्यास केला. प्रत्येक गटातील प्रत्येक व्यक्ती फक्त एकच भाषा जाणत होती.
या प्रकल्पातल्या 94 व्यक्तींच्या मेंदूचे स्कॅन घेण्यात आले. संशोधकांना आढळलं की, ज्या व्यक्तींची मूळ भाषा गुंतागुंतीची वाक्यरचना असलेली जर्मन आहे, त्यांच्या मेंदूच्या डाव्या भागात विशिष्ट जागी खूप मजबूत जोडण्या दिसल्या. अरेबिक मूळ भाषा असणारे जर्मनीत नुकतेच निर्वासित म्हणून आले होते. त्यांना जर्मन येत नव्हती. ते फक्त तुलनेत थोडी सरल रचना असलेली अरेबिक बोलत होते. त्यांच्या मेंदूच्या डाव्या आणि उजव्या भागात दुसऱ्या जागी मजबूत जोडण्या दिसल्या.
प्रत्येक भाषेची विशिष्ट रचना आणि त्यात असलेल्या खुब्या मेंदूमध्ये विशिष्ट खुणा सोडतात, असं या टीममधले न्यूरोसायंटिस्ट म्हणतात. आपण आयुष्यभर जी भाषा बोलतो त्याचा आपल्या मेंदूच्या घडणीवर परिणाम होतो का, या प्रश्नापासून सुरुवात करून या संशोधकांनी या प्रयोगाची आखणी केली होती.
भाषेप्रमाणे मेंदूतील जोडण्या बदलतात हा निष्कर्ष नवा आहे आणि त्याचा सखोल अभ्यास व्हायला हवा. एकाहून अधिक भाषा बोलणाऱ्या व्यक्तींच्या मेंदूवर कोणता परिणाम दिसेल? एखादी भाषा आपण वयाच्या कोणत्या टप्प्यावर शिकतो याने काही फरक पडेल का? पहिल्या भाषेच्या तुलनेत शिकलेल्या दुसऱ्या, तिसऱ्या, चौथ्या भाषेने किती बदल दिसून येतील? त्यांचं तुलनात्मक प्रमाण काय असेल?
आपल्या मूळ भाषेचा आपल्या विचार करण्याच्या पद्धतीवर प्रभाव पडतो का? असे अनेक नवे रंजक प्रश्न या निरीक्षणांमधून उभे राहिले आहेत. भारतात दोन वा अधिक भाषा बोलणाऱ्या व्यक्तींची संख्या प्रचंड आहे. आपल्याकडे असा अभ्यास नक्कीच होऊ शकतो.