अपिक्चर पेंट्स अ थाउजंड वर्डस्’ असं फ्रेडेरिक बर्नार्ड यांनी म्हटलं आहे. याचा प्रत्यय आपल्याला पदोपदी येतो. दूरवरून मंदिराचा कळस, मशिदीचा अर्धचंद्र असलेला घुमट किंवा क्रॉस दिसला की तिथं ते प्रार्थनास्थळ आहे असं लक्षात येतं. एवढंच नव्हे तर ते कोणत्या धर्माचं प्रार्थनास्थळ आहे हेही ध्यानात येतं. एक प्रकारे कळस, चॉंदतारा किंवा क्रॉस ही त्या त्या धर्माची बोधचिन्हंच आहेत असं म्हणता येईल.
बोधचिन्ह म्हणजे ज्या चिन्हामुळे आपल्याला एखाद्या स्थळाचा, व्यक्तीचा किंवा इतर कुठल्या गोष्टीचा बोध होतो ते चिन्ह. इंग्रजीत याला “लोगो’ असं म्हणतात. आपल्याला माहीत असलेली बोधचिन्हं ही बहुतांशी विविध कंपन्यांची असतात. परंतु वर म्हटल्याप्रमाणे ती कुठल्याही गोष्टीची असू शकतात.
एखाद्या ट्रॅव्हल कंपनीच्या कार्यालयात गेलात तर तिथे ताजमहाल, आयफेल टॉवर, स्वातंत्र्यदेवतेचा पुतळा अशी छायाचित्रं दिसून येतील. यातून आपल्याला असा बोध होतो की ती कंपनी भारत, फ्रान्स आणि अमेरिका अशा देशांच्या यात्रा आयोजित करते. म्हणजे ही पर्यटनस्थळं खरं तर भारत, फ्रान्स आणि अमेरिका या देशांची ओळख आहेत. ही बोधचिन्हं पाहिली की आपल्या डोळ्यांसमोर ताबडतोब त्या त्या देशांची आपल्याला अवगत असलेली माहिती प्रकट होते. हेच बोधचिन्हांचं वैशिष्ट्ये आहे. फ्रेडेरिक बर्नार्डच्या वचनातील सत्यता अशा रीतीनं आपल्याला पटते.
व्यावसायिक बोधचिन्हाचा पहिल्यांदा वापर इंग्लंडमधील बॅस ब्य्रुअरी या कंपनीनं 1876 मध्ये केला. बोधचिन्हांचा सर्वात मोठा फायदा कंपन्यांना होतो. आपल्या सर्वांना सुपरिचित असलेलं मॅक्डोनाल्ड रेस्टॉरंट त्याच्या गोलाकार टोक असलेल्या भव्य पिवळ्या इंग्रजी “एम’ अक्षरानं दुरून ओळखता येतं. अमेरिकेत प्रवास करीत असताना दुरून ही बोधचिन्हं दिसली की आम्ही वाहन थांबवीत असू. त्यामुळे रेस्टॉरंट शोधण्याचा वेळ वाचत असे. हीच कथा कोका कोला, पेप्सी किंवा देशी थम्स अप या पेयांची आहे. या बोधचिन्हांमधील अक्षरं जरी वाचता आली नाहीत तरी त्यांच्या रंगसंगतीमुळे आणि अक्षरांच्या विशिष्ट स्टाइलमुळे त्यांच्या उत्पादनांचा बोध होतो.
अशीच गंमत मोटारगाड्यांच्या बोधचिन्हांची आहे. तीन अग्रं असलेल्या ताऱ्याचं बोधचिन्ह पाहताच ते मर्सिडीझ बेंझ गाडीचं आहे हे जगातला कुठलाही माणूस ओळखू शकेल. हे बोधचिन्ह डाइमलर बेंझ कंपनीनं 1909 साली प्रथम उपयोगात आणलं. त्यानंतर त्याची काही रूपांतरं झाली परंतु मूळ तीन अग्रांचा तारा तसाच राहिला आहे. जगप्रसिद्ध बीएमडब्ल्यू गाडी निर्माण करणाऱ्या कंपनीनंही आपलं बोधचिन्ह 1917 मध्ये प्रथम आणलं. त्यात कालमानानुसार किरकोळ फरक झाले असले तरी मूळ ढाचा कायम आहे. गमतीची गोष्ट अशी की या कंपन्यांनी आपल्या गाड्यांच्या पुढील भागाच्या-ज्याला तांत्रिक भाषेत फेशिया म्हणतात-आरेखनातही फारसा फरक केलेला नाही. याचं कारण एकच आहे. गाडीचा पुढील भाग हा देखील बोधचिन्हाचंच काम करीत आहे. पहिल्यापासून न बदलल्यामुळे फार मोठा काळ या गाड्या ग्राहकांच्या पसंतीस उतरत आहेत असा बोध होतो.
भारतात टाटा, गोदरेज, किर्लोस्कर, महिंद्र इत्यादी कंपन्यांचे आकर्षक लोगो लक्ष वेधून घेणारे आहेत. टाटा समूहाचं नावही विशिष्ट पद्धतीनं प्रस्तुत करण्यात येतं आणि तेही बोधचिन्हाचंच काम करतं. या संबंधी एक मजेशीर घटना माझ्या बाबतीत घडली. मी माझ्या ऍलेक्स नावाच्या जर्मन मित्राबरोबर त्याच्या गाडीतून म्युनिक शहरात प्रवास करत होतो. हा माझा मित्र भारताच्या आणि विशेषत: टाटा समूहाच्या विलक्षण प्रेमात आहे. गाडी चालवताना तो अचानक ओरडलाच, ते पाहिलंस का? मी काय? असं विचारताच त्यानं एका दिशेनं बोट दाखवलं. मला तिथे दूरवर “टाटा’ बोधचिन्ह आणि विशिष्ट स्टाइलचा “टाटा’ शब्द दिसला. ते टाटा कन्सल्टन्सी सर्व्हिसेसचं कार्यालय होतं! यापेक्षा बोधचिन्हाच्या परिणामाचं वेगळं उदाहरण द्यायला नको!
अनेक संस्था, बॅंकासुद्धा बोधचिन्हांचा सुयोग्य वापर करताना आढळतात. इस्रो या अंतराळ संस्थेचं बोधचिन्हही जगभर ज्ञात झालं आहे. बोधचिन्हांचं आरेखन हा एक खास कलाव्यवसायही झाला आहे.
– श्रीनिवास शारंगपाणी