चीनला “ड्रॅगन’ असे म्हटले जाते. माओच्या क्रांतीमुळे 1949 मध्ये हा ड्रॅगन जागा झाला आणि त्यानंतर 1949 ते 1978 पर्यंत तो अनेक संकटांमधून बाहेर पडला. कठोर कम्युनिस्ट शिस्तीत भरडून निघाला. 1958 ते 1975 या दरम्यान, सामूहिक हिंसेत चीनमध्ये दीड-दोन कोटी लोक ठार झाले. शेती व उद्योगविषयक प्रयोगांमुळे जी अवर्षणे पडली, नैसर्गिक साधनसंपत्तीचा जो अफाट नाश झाला आणि उपासमारीच्या ज्या लाटा आल्या, त्यात मरण पावलेल्यांची संख्या तर वेगळीच.
एडगर स्नो या लेखकाचे “रेड स्टार ओव्हर चायना’ हे पुस्तक वाचून अनेकांना सोव्हिएत रशियाच्या जोसेफ स्टॅलिनऐवजी चिनी क्रांतिकारक माओ झेडुंगचा पर्याय दिसू लागला. माओ व त्याच्या क्रांतिकारक चीनची रोमॅंटिक प्रतिमा तयार होत असतानाच, कम्युनिस्ट चीनने 1962 साली भारतावर आक्रमण केले आणि आपल्याकडे चीनविरोधी राष्ट्रवादी लहर पसरली. माओपासून प्रेरणा घेऊनच भारतात नक्षलवादाचा जन्म झाला. स्वार्थाचा लवलेशही नसलेल्या क्रांतिकारी व्यक्तींचा बनलेला असा आदर्श साम्यवादी समाज माओंना निर्माण करायचा होता. त्यासाठी माओंनी 1965-66 साली सांस्कृतिक क्रांती आणली.
पक्षातील व प्रशासनातील प्रतिक्रांतिकारी बूर्झ्वा आणि भांडवलदारी हस्तकांना खड्यासारखे बाजूला करून नेस्तनाबूत करण्याचा त्यांनी प्रयत्न केला; परंतु तसे काही न होता, चिनी समाजातील विकृती व क्रौर्य उफाळून आले. शेकडो वर्षांची जुलमी अवस्था आणि कम्युनिस्ट क्रांतीनंतरही कायम राहिलेले दारिद्य्र यामुळे चिनी समाज गांजला होता. अशावेळी 1978च्या सुमारास डेंग यांनी चीनमध्ये भांडवलशाही आणली. “दरिद्री असणे म्हणजेच साम्यवाद नव्हे’, “श्रीमंत असणे हे गौरवशाली आहे’, “काही लोक आधी श्रीमंत होतील व काही नंतर’, अशा घोषणा देऊन डेंग यांनी चिनी समाजाची मानसिकताच बदलून टाकली. त्यांनी आर्थिक सुधारणा आणल्या व त्यामुळे चीनमध्ये मोकळेपणाचे वारे आले असे मानून तरुण विद्यार्थ्यांनी लोकशाहीच्या मागणीसाठी आवाज उठवला. तेव्हा 1989 मध्ये डेंगच्या राजवटीनेच बीजिंगच्या तियानानमेन चौकात त्यांच्या अंगावर रणगाडे घातले.
एकूण, भांडवलशाही असूनही तेथील अधिकारशाहीचा पोलादी पडदा कायम आहे. हू यावबांग, झाओझियांग, झियांग झेमिन, हू जिंताव किंवा आजचे जिनपिंग असोत, चीनचे एकाधिकारशाहीचे स्वरूप बदललेले नाही. जिनपिंग यांनी तर आपल्या अध्यक्षपदाची मुदत वाढवून घेतली असून, तहहयात या पदावर राहण्याचा त्यांचा इरादा दिसतो. चीनच्या पोलादी पडद्यामागे काय सुरू आहे, हे बाहेरच्या जगाला कधीच कळत नाही. “अलीबाबा’चा संस्थापक जॅक मा हा अचानकपणे गायब झाला, मग प्रकटही झाला. करोना विषाणू चीनच्या प्रयोगशाळेतून निर्माण झाला; परंतु त्याबाबत जागतिक आरोग्य संघटनेला माहिती देण्यास चीनने टाळाटाळच केली. जिनपिंग यांच्या काळातच दक्षिण चीनच्या समुद्रात चीनने दादागिरी करण्यास सुरुवात केली.
फिलिपाइन्सपासून ऑस्ट्रेलियापर्यंत व व्हिएतनामपासून हॉंगकॉंगपर्यंत अनेक देशांना चीनच्या आक्रमकतेचा फटका बसला आहे. भारतात तर गलवान खोरे असो वा अरुणाचल प्रदेश, चीनची घुसखेरी सुरूच आहे. आता चीनने स्पष्टवक्ता अशी ख्याती असलेले चिन गांग यांना परराष्ट्रमंत्रिपदावरून अचानकपणे काढून टाकले असून, त्यांच्या जागी आधी या पदाची सूत्रे ज्यांनी सांभाळली होती, त्या वांग यी यांची नियुक्ती करण्यात आली आहे. गांग यांना गचांडी का देण्यात आली, याबाबतचे कोणतेही कारण देण्यात आलेले नाही. गेल्या महिनाभरापासून गांग यांचे दर्शन घडलेले नाही. त्यांच्या ठावठिकाण्याबाबत परराष्ट्र खात्याने कोणतीही माहिती दिलेली नाही. चीनच्या सत्ताधारी कम्युनिस्ट पक्षाकडून अशा प्रकरणांत नेहमीच गोपनीयता राखली जाते.
चीनच्या आक्रमक परराष्ट्र धोरणाचे गांग हे अग्रणी मानले जातात. गांग यांनी अमेरिका व पाश्चिमात्य देशांचे नाव न घेता, त्यांच्यावर खोचक टीका करणारा एक लेख अलीकडेच लिहिला होता. त्यानंतर 24 मे रोजी जिनपिंग यांनी युरेशियन इकॉनॉमिक युनियनच्या दुसऱ्या आर्थिक परिषदेचे उद्घाटन केले. त्यावेळी केलेल्या भाषणात चीनप्रणित जागतिक विकासात पुढाकार, जागतिक सुरक्षेत व सभ्यतेत आघाडी घेणे याच संकल्पना मांडल्या. याबाबतच्या चीनच्या नेतृत्वास जगाने साथ द्यावी, असे आवाहनही त्यांनी केले होते. गांग यांच्या लेखातील हे मुद्देच जिनपिंग यांनी त्या परिषदेत मांडले होते. गांग हे जिनपिंग यांच्या मर्जीतले नेते होते. ते चिनी प्रतिनिधीगृहाचे सदस्य असून, 2027 साली चिनी कम्युनिस्ट पक्षाची महापरिषद होईल, तेव्हा त्यांची वर्णी पॉलिटब्युरोत लागेलच, असे मानले जात होते.
गांग यांच्या ज्या लेखाचा यापूर्वी उल्लेख केला आहे, त्या लेखात त्यांनी जिनपिंग यांचा उल्लेख पाच वेळा केला आहे. जिनपिंग हे चिनी शैलीचे आधुनिकीकरण कसे करत आहेत, हेही त्यांनी त्यात मांडलेले होते. ठराविक भांडवलदारांचा उद्धार करण्याऐवजी जिनपिंग हे कसे सामायिक समृद्धीवर भर देतात, हे गांग ठसवत असत. जिनपिंग हेच कम्युनिस्ट पक्षाचे आधारस्तंभ आहेत. चीनचे महान राष्ट्रीय पुनरुत्थान तेच करू शकतात, असे ठाम समर्थनही गांग करत असत. एवढे सगळे करूनही गांग यांची परराष्ट्रमंत्रिपदावरून हकालपट्टी का करण्यात आली, असा प्रश्न पडतो. वास्तविक कोविडमुळे संपूर्ण जग चीनवर नाराज झाले होते.
चीनच्या विस्तारवादाचे जगात भय निर्माण झाले होते. अशावेळी चीनवरील आरोपांचा प्रतिवाद करून, देशाची प्रतिमा सुधारण्यासाठी तेव्हा वॉशिंग्टनमध्ये राजदूत असलेल्या गांग यांची परराष्ट्रमंत्रिपदावर नेमणूक झाली. गांग यांचे इंग्रजी उत्तम असून, ते संभाषणकुशलही आहेत. अमेरिकेतील राजदूतपदाची जबाबदारी सांभाळतानाचा त्यांचा पश्चिमी राष्ट्रांचा विरोध हा जिनपिंग यांना आवडला. मात्र एका चॅनेलमधील पत्रकाराशी त्यांचे असलेले रोमॅंटिक संबंध खटकल्यामुळे गांग यांना घरी पाठवण्यात आले, असे सांगण्यात येते. कदाचित गांग यांना अल्पकाळातच मोठे पद मिळाल्यामुळे पक्षात त्यांचे स्पर्धकही निर्माण झाले असू शकतात. अर्थात, चीनमध्ये परराष्ट्रमंत्री बदलल्यामुळे त्यांचे धोरण बदलेल, असे नाही. चीनचा परराष्ट्र धोरणातील दहशतवाद कधी संपणार, हाच खरा महत्त्वाचा प्रश्न आहे.