अरुण गोखले
आपली संस्कृती ही निसर्गप्रेमी आणि निसर्गपूजक आहे. आपल्या संस्कृतीने अनेक नैसर्गिक घटकांना आपल्याकडे उचित सन्मान दिलेला आहे. निसर्गातील एक देखणा पक्षी म्हणजे मोर यालाच संस्कृत भाषेत मयूर असे म्हटले जाते. मोर हा निसर्गातला देखणा, ऐटबाज, दिमाखदार आणि सुंदर पक्षी आहे. मोर चालताना मोठ्या दिमाखात चालतो. त्याची मान एकसारखी मागे पुढे होत असते. मोराचा पिसारा हा तर इतका देखणा असतो की आपला पिसारा फुलवून नाचणारा मोर डोळे भरून पाहात राहावा.
आकाशात काळे ढग गोळा झाले, सर्वत्र सोसाट्याचा वारा सुटला, विजा चमकू लागल्या, ढगांचा गडगडाट सुरू झाला, पावसाचे थेंब अंगावर पडू लागले की, मोर आपला सुंदर पिसारा फुलवून मोठ्या आनंदाने नाचू लागतो. त्याचा फुललेला पिसारा, त्यावरचे डोळे, त्या भोवतीची काळी, जांभळी पिसे, पिसाऱ्यावरचे हिरवा, निळा, जांभळा, पिवळा असे विविध रंग आपले मन मोहून घेतात. मयुराप्रमाणे शरीरास बाक देऊन केलेले डौलदार नृत्य हे “मयूर नृत्य’ या नावानी ओळखले जाते. मयूराच्या ओरडण्यास “मयूर केकावली’ असे म्हटले जाते. मोर किंवा मयूर हे देवी सरस्वतीचे आणि कार्तिकस्वामी यांचे प्रिय वाहन आहे.
मोर हा निसर्गातला देखणा पक्षी इतका लोकप्रिय आहे की त्यास आपल्या संस्कृतीत लोकांनी देव देवतांच्या मखरीपासून ते राज सिंहासनापर्यंत आणि चित्रकला, नृत्यकला, शिल्पकला यापासून ते वस्र बांधणी, घातूची भांडी बनविणे या सारख्या कलांमध्ये मानाचे स्थान दिलेले आहे. मयूर सिंहासन, मोरपिसांचा मुकूट, अनेक हस्तकलांमधून मोराचे घडणारे दर्शन, जरतारी मोराला शालू-पैठणीवर विराजमान होण्याचा मान,
विविध सुवर्ण आणि रौप्य अलंकारात आणि काही राजमुद्रांवरही मयूराकृतीला असलेले स्थान हे लोक मानसातील मोराच्या मानाच्या स्थानाची निशाणी आहे. मोर हा नदीकाठी, पाणवठ्याच्या जागी, सखल भागात आणि प्रामुख्याने झाडाझुडपात राहतो. मोर टोळ्या करून राहतात. मोर आणि लांडोर अशी जोडी असते. मोर पांढऱ्या आणि रंगीत अशा देखण्या रूपात आपल्याला पाहायला मिळतो.
भारतात प्रामुख्याने हा देखणा पक्षी जयपूर येथे आणि महाराष्ट्रात बीड जिल्ह्यातील नायगाव येथे पाहायला मिळतो. उद्यानात, चित्रात, विविध कलांमध्ये या पक्ष्याचे मोहक दर्शन आपल्याला घडते. इतकेच नव्हे तर भारत सरकारने या पक्ष्याला भारतीय राष्ट्रीय पक्षी म्हणून सन्मानित केलेले आहे. फार पुरातनकाळापासून या पक्षाने मानवी मनास आपल्या रूपाची एक विलक्षण मोहिनी घातली आहे.