हिमांशू
एखाद्या गोष्टीचा उपभोग जितका जास्त प्रमाणात घ्यावा, तितकी त्या वस्तूची उपयुक्तता कमी वाटू लागते. उदाहरणार्थ, भूक असेल तरच जेवणाची उपयुक्तता वाटते. भूक जसजशी कमी होईल, तसतशी अन्नाची उपयुक्तता कमी वाटू लागते. अर्थशास्त्राच्या भाषेत याला “घटत्या सीमान्त उपयोगितेचा सिद्धान्त’ असं म्हणतात.
या सिद्धान्ताला व्यवहारात दोन अपवाद असल्याचं सांगितलं जातं. एक म्हणजे पैसा आणि दुसरा अपवाद म्हणजे व्यसन. या दोन गोष्टींचा उपभोग जितका जास्त घ्यावा, तितक्या त्या अधिक हव्याहव्याशा वाटतात. काही लोक इतके पैसे कमावतात, की ते इतक्या पैशांचं करणार काय, असा प्रश्न पडतो. पण तरीही ते कमावतच राहतात. परंतु पैशांच्या मागे जितकं लागावं तितकी शांतता आणि मनःस्वास्थ्याशी फारकत घ्यावी लागते. मग माणूस अहोरात्र पैशांचा विचार करतो आणि ते कमावण्यासाठी उलाढाली वाढवतो.
भांडवलशहा जास्तीत जास्त नफ्याच्या मागे तर नोकरदार जास्तीत जास्त पगाराच्या मागे लागतो. उत्तर आधुनिक जगात पैसा हेच सबकुछ असेल आणि तो नसणाऱ्याकडे अन्य काहीही असेल तरी त्याला किंमत नाही, असे संस्कार घेऊन आपण जगतोय. पण खरोखर हे जगणं आहे का? आपण आयुष्य भरभरून जगलो, असं मरताना वाटेल का?
याच प्रश्नातून उगवलीय “हिटिंग मंग संस्कृती’. काही वर्षांपूर्वी हिप्पी लोक इतरांपेक्षा वेगळंच जगताना दिसायचे, त्याचं कारण हेच होतं. ऊर फुटेपर्यंत धावूनसुद्धा मनःस्वास्थ्याची कमतरता. हिटिंग मंग संस्कृती विशेषतः दक्षिण कोरियात वाढताना दिसतेय. काय आहे ही संस्कृती? कुटुंबाशिवाय, मित्रांशिवाय एकान्तवासात शांतता शोधण्याचा प्रयत्न. कॅफे किंवा बारमध्ये एकटेच जाऊन बसलेले लोक ठिकठिकाणी दिसू लागलेत.
चित्रपट पाहायला गेलं तरी एकटंच जायचं आणि समुद्रकिनारी गेलं तरी एकटंच! जगण्याच्या धावपळीत ताणतणाव वाढत जातात. पैसा मिळतो; पण तो अंगी काही लागत नाही. मन स्थिर होत नाही. त्यातच कोविडसारख्या महामारीनं लोकांना जेरीला आणलंय. या सगळ्याचा एकत्रित परिणाम म्हणून माणूस एकटा झालाय. किंबहुना त्याला एकटं राहायचंय. कुणीही सोबत नकोय. शांतता आणि स्वास्थ्य मिळवण्यासाठी तो तुरुंगातसुद्धा राहायला तयार आहे.
पूर्वी घाईगडबडीत एखाद्याला धक्का लागला, तर “सॉरी’ म्हणून लोक पुढे जात असत. परंतु आजकाल प्रत्येकजण हरघडी रागातच असतो, असा अनुभव येऊ लागलाय. कुठून आलीये ही चिडचीड? कशी संपेल ती? काय करावं त्यासाठी? हे प्रश्न जगभरात सर्वांनाच पडू लागलेत; पण दक्षिण कोरियातले लोक जरा जास्तच कॉन्शस झालेत. जवळजवळ 73 टक्के कोरियन लोकांना शांततेसाठी एकटं राहायचंय. पैसा घ्या; पण शांतता द्या, असं ते म्हणतायत.
या प्रवृत्तीलाच “हिटिंग मंग’ असं नाव दिलं गेलंय. दक्षिण कोरियात अशा व्यक्तींसाठी एका स्वयंसेवी संघटनेनं चक्क तुरुंग तयार केलाय आणि कोणताही माणूस तिथं 48 तास राहू शकतो. अशी जी खास ठिकाणं तयार केली गेलीयेत किंवा आपोआप झालीयेत, तिथं शांततेचे कठोर नियम लावले जातात. कोणतीही व्यक्ती पेन आणि नोटपॅड व्यतिरिक्त काहीही सोबत नेत नाही. पैशांना आलेलं अवास्तव महत्त्व एक दिवस पुरतं लयाला जाणार याची नांदी झालीय.