हिमांशू
एसटी बस फुल भरलेली आहे. ड्रायव्हरसुद्धा येऊन बसलाय. बस निघण्याची वेळ केव्हाच होऊन गेलीय. फक्त कंडक्टर नाही म्हणून बस जागची हलू शकत नाही. सगळ्यांनाच वाटतंय, लवकरात लवकर प्रवास सुरू व्हावा; पण कंडक्टरची वाट पाहण्यावाचून गत्यंतर नाही. दुसरीकडे, एसटी कर्मचाऱ्यांच्या संपामुळे प्रवाशांनी ड्रायव्हर आणि कंडक्टर दोघांची वाट पाहिली; पण दोघांपैकी कुणीच आलं नाही म्हणून खासगी वाहनानं, दुप्पट भाडं देऊन प्रवास केला. आजही कुठे ड्रायव्हर आहे; पण कंडक्टर नाही,
अशी अवस्था काही ठिकाणी आहे. एसटी बसमध्ये जे स्थान कंडक्टरचं, तेच आज बहुतांश उद्योगांमध्ये “सेमी कंडक्टर’चं! मराठीत “अर्धसंवाहक’ म्हणून ओळखला जाणारा हा छोटासा सेनापती सध्या रुसून बसलाय. पूर्वी फक्त कॉम्प्युटरमध्येच सेमी कंडक्टरचा वापर होत असे. परंतु जसजसा माणसाचा स्मार्टनेस कमी झाला आणि वस्तू “स्मार्ट’ होत गेल्या, तसतसा या सेमी-कंडक्टरला सगळ्याच उद्योगांमध्ये भाव चढला.
वाहनांमध्येही आजकाल अनेक भाग इलेक्ट्रॉनिक झालेत. गाडी बंद पडली तरी एकच सर्किट तपासून नेमका प्रॉब्लेम कुठं आहे, हे सांगता येतं. परंतु हे सर्किट बनवण्यासाठी सेमी कंडक्टर नावाची छोटीशी चिप अत्यंत आवश्यक असते. रोगचिकित्सेसाठी जे मॉनिटर वापरले जातात, तिथंपासून हॉस्पिटलमधल्या बहुसंख्य उपकरणांमध्ये आज सेमी कंडक्टर असावाच लागतो आणि त्यांनाही ऐन धामधुमीत प्रतीक्षा करावी लागतीये.
वॉशिंग मशीन, फ्रिज, एअर कंडिशनर अशा ज्या इलेक्ट्रॉनिक वस्तू आपण घरात दररोज वापरतो, त्यांचंही सेमी कंडक्टरशिवाय पान हलत नाही. शिवाय आजकाल घराघरात “स्मार्ट डिव्हाइस’ येऊ लागलेत. ही सगळी घरगुती उपकरणं ठराविक वर्षांनंतर बदलावी लागतात आणि म्हणूनच त्यांना बारमाही मागणीही असते. परंतु एक छोटीशी चिप रुसून बसल्यामुळे हे सगळे उद्योग घायकुतीला आलेत. कोविडच्या तडाख्यातून सावरून उद्योग पुन्हा एकदा उभं राहण्याचा प्रयत्न करत असतानाच जगभरात सेमी कंडक्टरचा तुटवडा निर्माण झाला.
याचं मुख्य कारण म्हणजे, सेमी कंडक्टर तयार करणारे बहुतांश प्रकल्प चीन आणि तैवानमध्ये आहेत आणि कोविडचा विळखा थोडाफार सैल झाल्याबरोबर या दोन्ही देशांत तणावाचं वातावरण निर्माण झालं. अशा प्रकारे एक महत्त्वाचा उद्योग “प्रदेशनिष्ठ’ झाल्यामुळेच मोठी समस्या निर्माण झाली. युरोप आणि अन्य देशांमधील सेमी कंडक्टर बनवणाऱ्या कंपन्यांनीसुद्धा चीनमध्येच उद्योग उभारले. आत्यंतिक कुशल मनुष्यबळाची गरज हेच यामागील महत्त्वाचं कारण ठरलं आणि चीन, तैवानची मक्तेदारी या क्षेत्रात निर्माण झाली.
आता तेथील परिस्थितीमुळे संपूर्ण जग टांगणीला लागलंय. मुळातच या उद्योगात कंपन्या मूठभर आहेत. तैवान आणि चीनव्यतिरिक्त युरोप आणि अमेरिकेच्या काही कंपन्या या क्षेत्रात कार्यरत आहेत. सेमी कंडक्टर नावाची ही छोटीशी चिप तयार करणाऱ्या कारखान्याला “फॅब्रिकेशन युनिट’ म्हणतात. हे युनिट उभं करण्यासाठीही अत्यंत गुंतागुंतीची यंत्रसामग्री लागते.
परिसर स्वच्छ असावा लागतो आणि उत्पादनाच्या गुणवत्तेकडे क्षणाक्षणाला डोळ्यांत तेल घालून लक्ष द्यावं लागतं. म्हणूनच युनिट छोटं; पण गुंतवणूक मोठी असं या उद्योगाचं स्वरूप आहे. परंतु इतर सर्वच उद्योग जर या छोट्याशा उद्योगावर अवलंबून असल्यामुळे मक्तेदारीची कोंडी फोडणं जगाला आवश्यक वाटू लागलंय.