– माधव विद्वांस
जगातील पहिली महिला खगोल शास्त्रज्ञ कॅरोलिन हर्शेल यांचा आज स्मृतिदिन. कॅरोलिन प्रसिद्ध खगोलशास्त्रज्ञ विल्यम हर्शेल यांची धाकटी बहीण. कॅरोलिन यांचा जन्म 1 मार्च 1750 रोजी जर्मनीतील हॅनोव्हर या शहरात झाला. त्या इसाक हर्शेल आणि अना मॉरित्झेन यांचे आठवे अपत्य होत्या.कॅरोलिन यांचे बालपण खूपच खडतर होते. त्यांना वयाच्या तिसर्या वर्षी देवीचा प्रादुर्भाव झाला व चेहर्यावर व्रण उठले. तर वयाच्या 11व्या वर्षी टायफस झाला आणि त्यांची वाढ खुंटली व 4 फुटांपेक्षा उंची वाढली नाही.
त्या थोडंफार गाणं शिकल्या होत्या. पण घरकामातून वेळच न मिळाल्यानं तिच्यातली कला फार काही बहरू शकली नाही. त्यांच्या आयुष्याची हौसमौज-अभ्यास करायचा वेळ सगळा घरगुती कामातच गेला. त्यांच्या वडिलांच्या निधनानंतर त्यांचा मोठा भाऊ त्यांना इंग्लंडमधील बाथ येथे घेऊन गेला. तेथे त्याने त्यांना गायन शिकविले. ती भावाबरोबर गाण्याचे कार्यक्रमही करू लागली.
विल्यम हर्शेल यांचे आकाश निरीक्षण चालूच होते. या कामात कॅरोलिन त्यांना मदत करू लागली. दुर्बिणी साफ करणे तसेच त्यांच्या निरीक्षणाच्या नोंदीची सूची करणे इत्यादी कामे करू लागल्या. वर्ष 1772 मध्येे कॅरोलिनाला भावाने खगोलशास्त्राची पहिली ओळख करून दिली. त्यावेळी कॅरोलिनने उच्च कार्यक्षमतेच्या दुर्बिणींच्या आरशांना पॉलिश करण्यात बरेच परिश्रम घेतले. विल्यमने तिसरा जॉर्ज यांच्याकडे राजाचे खगोलशास्त्रज्ञ पद स्वीकारल्यानंतर, कॅरोलिन त्यांची सहाय्यक बनली.
ऑक्टोबर 1783 मध्ये एक नवीन 20 फूट लांबीची दुर्बिण विल्यमच्या संग्रहात आली.तार्यांच्या गतीमुळे निरीक्षण नोंदीत अडचण येऊ लागली. कारण निरीक्षण झाले की लगेचच नोंद घेणे अवघड होऊ लागले. मग उघड्या खिडकीजवळच्या डेस्कवर बसून कॅरोलिन त्याची रेकॉर्डर बनली. विल्यम त्याची निरीक्षणे सांगे आणि माहिती ती लिहून घेत असे. वर्ष 1783 मध्ये, विल्यमने तिला एक लहान न्यूटोनियन परावर्तक दुर्बिण दिली. कॅरोलिनने स्वत: खगोलशास्त्रीय शोध लावायला सुरुवात केली,
त्यांच्या कारकिर्दीत, कॅरोलिनने 1783 मध्ये, एन्ड्रोमेडा नेब्युलाचा बरोबरचा ग्रह मेसियर 110 (एम110 एनजीसी 205) चा स्वतंत्र शोध लावला. ज्याला एनजीसी 205 म्हणूनही ओळखले जाते, याचे बरोबर आठ धूमकेतू आणि 14 नेबुला शोधले. 1795 मधे धूमकेतू एन्केचाही शोध लावला.
त्यांनी शोधलेले पाच धूमकेतू फिलॉसॉफिकल ट्रान्झॅक्शन्स ऑफ द रॉयल सोसायटीमध्ये प्रकाशित झाले. राजघराण्यातील लोकांना कॅरोलिनच्या धूमकेतूचे प्रदर्शन दाखवण्यासाठी विल्यमला विंडसर कॅसलमध्ये बोलावण्यात आले. विल्यमने ही घटना स्वत: नोंदवली आणि त्याला माय सिस्टर्स धूमकेतू असे संबोधले. वर्ष 1828 मध्ये या कार्यासाठी कॅरोलिन यांना रॉयल अॅस्ट्रॉनॉमिकल सोसायटीने सन्मानित केले. 9 जानेवारी 1848 रोजी त्यांचे हॅनोवर येथे निधन झाले.