आपण निसर्गामध्ये वावरत असताना अनेक ध्वनी ऐकत असतो. काही गांभीर्याचा भाव निर्माण करतात तर काही भीतीदायक असतात. सागराच्या लाटांचा आवाज गंभीर भाव मनामध्ये रुजवतो तर कानठळ्या बसवणारा ढगांचा गडगडाट आणि विद्युल्लतेचा कडकडाट भय उत्पन्न करतात. काही नैसर्गिक ध्वनी मात्र आनंद निर्माण करणारे असतात. जेव्हा आपण पक्ष्यांची किलबिल ऐकतो तेव्हा कुणीतरी एखादं गीतच वाद्यावर वाजवतंय असा भास होतो किंवा वेळूच्या बनातून शीळ घातल्यासारखा आवाज आला की आपलं मन उत्फुल्ल होतं. एका अवलिया वास्तुविशारदानं मात्र एक विशिष्ट वास्तुरचना करून संगीताची निर्मिती होईल अशी व्यवस्था केली आहे. अर्थात हे संगीत म्हणजे कुठलं गीत किंवा एखाद्या रागातील सुरावटही नाही. हे समुद्री वाऱ्यातून आपोआप उत्पन्न झालेलं अप्रतिरूप संगीत असतं.
क्रोएशिया देशातील झादर या शहरात या सागरी ऑर्गनची निर्मिती केली आहे. यादवी युद्धानं उद्ध्वस्त झालेल्या या शहराचा जेव्हा पुनर्विकास करण्यात आला तेव्हा सर्वत्र बांधल्या जात असलेल्या कॉंक्रीटच्या चौकोनी नीरस आणि रटाळ इमारती पाहून तेथील वास्तुविशारद निकोला बेसिक याचं मन उद्विग्न झालं. ऍड्रिऍटिक समुद्राचा सुंदर किनारा लाभलेलं हे शहर असं रुचिहीन दिसता कामा नये असं निकोलाला वाटू लागलं. नगरविकासाच्या मुख्य आराखड्यात त्याचा सहभाग नसल्यानं त्याला त्यात बदल करता येणं शक्य नव्हतं. त्याला एक कल्पना सुचली. शहराच्या सागरी किनाऱ्यावर येत असलेल्या लाटा आणि वेगवान वाऱ्याच्या झुळुकी त्यानं अनुभवल्या होत्या. बस्स, याच वाऱ्याचा उपयोग करायचा असं त्यानं ठरवलं. त्यानं वायुवाद्यांचा अभ्यास केला आणि सागरी ऑर्गन बनविण्याचं ठरवले. जुन्या नाटकांचे चाहते असलेल्यांनी ऑर्गन हे वाद्य पाहिलं/ऐकलं असेल. या वाद्यात पाइप किंवा नळ्या असतात. त्यातून वाहणाऱ्या हवेच्या कंपनांच्या साह्यानं सूर निर्माण होतात.
झादर शहराच्या किनाऱ्याला एक छोटासा परंतु सत्तर मीटर लांबीचा धक्का बांधण्यात येत होता. सात-आठ लांब पायऱ्यांचे विशिष्ट आकाराचे संच या धक्क्यावर बांधण्यात आले, एका पायऱ्यांच्या संचामध्ये चौकोनी छिद्रं पाडून पाच ऑर्गन पाइप बसविण्यात आले आणि त्यांचं विशिष्ट सुरांत “ट्यूनिंग’ करण्यात आलं. परिणामी वाऱ्याची मोठी झुळूक आली की कर्णमधुर असे सूर निर्माण होतात. माझ्या क्रोएशिया प्रवासात मला झादरच्या या अनोख्या सागरी ऑर्गनला भेट देता आली. खरोखरच अतिशय सुमधुर असे घुमणारे ध्वनी ऐकून कान तृप्त होतात. सोबतीला निळ्या-राखाडी रंगानं आकर्षित करून घेणाऱ्या ऍड्रिऍटिक समुद्राच्या लाटा आणि शरीराला सुखविणारा वाऱ्याचा स्पर्श म्हणजे स्वर्गसुखच जणू. आम्ही त्या निसर्गनिर्मित संगीताचं ध्वनिमुद्रण करण्याचा प्रयत्न केला. तथापि तो पूर्णपणे निष्फळ ठरला आणि निसर्गाचं हे दान कृत्रिमरीत्या साठवून ठेवणं किती अवघड आहे हेही लक्षात आलं. या अद्भुत चमत्काराचा अनुभव घेण्यासाठी केवळ क्रोएशिया किंवा युरोप येथूनच नाही तर सबंध जगातून पर्यटक येतात. अन्यथा इतर पूर्व युरोपीय शहरांपेक्षा वेगळं आकर्षण नसणाऱ्या या शहराला कुण्या पर्यटकानं पसंती दिली असती? युरोपातील नागरी सार्वजनिक स्थानांसाठी ठेवण्यात आलेलं पारितोषिक या समुद्री ऑर्गननं पटकावलं.
आपल्या देशाला हजारो किलोमीटर्सचा सागरी किनारा, पर्वतरांगा, पठारे, धबधबे अशी अनेक प्रेक्षणीय स्थळं लाभलेली आहेत. समुद्री ऑर्गनसारख्या नवकल्पनांचा वापर करून पर्यटकांची पावलं आपल्याकडे वळवता येतील का असा विचार आजच्या-विशेषत: आर्थिक मंदीच्या-काळामध्ये देशातील योजनाकारांनी करण्याची गरज आहे.
श्रीनिवास शारंगपाणी