वयाच्या नव्वदीपर्यंत साठपेक्षा अधिक नाटकं लिहिणारा हा नाटककार. लेखक, नाटककार, समीक्षक आणि राजकीय विचारवंत असलेल्या बहुपेडी जॉर्ज बर्नार्ड शॉ यांचा पाश्चिमात्य रंगभूमी, संस्कृती आणि राजकारणावरचा प्रभाव आजही कमी झालेला नाही…
नोबेल’ आणि “ऑस्कर’ ही दोन्ही पारितोषिकं मिळवणारी एकमेव व्यक्ती म्हणजे जॉर्ज बर्नार्ड शॉ. शॉ नोबेल पारितोषिक स्वीकारायला तयार नव्हते. कारण कोणताही सार्वजनिक सत्कार, सन्मान, पुरस्कार स्वीकारायचा नाही, असा त्यांचा नियम होता. पण या पारितोषिकामुळे आपल्या आयरिश भूमीचा सन्मान होईल, असं त्यांच्या पत्नीनं पटवून दिल्यावर शॉ पारितोषिक स्वीकारायला तयार झाले. पण तरीही त्यांनी पारितोषिकाची रक्कम स्वीकारली नाहीच.स्वीडिश पुस्तकांचा अनुवाद इंग्रजीत करण्यासाठी ही रक्कम त्यांनी स्वीडिश अकादमीला दान केली.
शॉ यांचा जन्म 26 जुलै 1856 या दिवशी डब्लिनमध्ये झाला. त्यांचे वडील जॉर्ज कार शॉ हे धान्य व्यापारी होते. त्यांची आई ल्युसिंडा एलिझाबेथ या गायिका होत्या. ल्युसिंडा फ्रान्सिस आणि एलिनोर एग्नेस या त्यांच्या दोन बहिणी होत.
धर्मगुरू असलेल्या त्यांच्या एका काकांसोबत जॉर्ज राहायला लागले. शॉ यांचं सुरुवातीचं शिक्षण वेलस्ली कॉलेज, डब्लिन इथं झालं आणि नंतर ते डब्लिन इंग्लिश सायंटिफिक अँड कमर्शियल स्कूलमध्ये शिकले. वयाच्या पंधराव्या वर्षी त्यांनी ज्युनिअर क्लर्क म्हणून नोकरीला सुरुवात केली. 1876 मध्ये वयाच्या अवघ्या विसाव्या वर्षी लेखक होण्याचा निश्चय करून त्यांनी लंडन गाठलं.
लंडनमध्ये आल्यावर शॉ यांनी लिखाणाला सुरुवात तर केली, पण प्रकाशक त्यांची पुस्तकं छापायला तयार होईनात. सुरुवातीला अनेक प्रकाशकांकडून नकार पचवल्यानंतर काही वर्तमानपत्रांमधून त्यांचं साहित्य प्रकाशित व्हायला लागलं. तिथून त्यांचे चांगले दिवस सुरू झाले.
फ्रॅंक हॅरिस यांनी त्यांच्या “सॅटरडे रिव्ह्यू’ या साप्ताहिकात जॉर्ज यांना नोकरी दिली. तिथं शॉ नाट्य समीक्षा लिहू लागले.बालपणापासूनच्या अनेक आंबटगोड प्रसंगांमुळे तर्कशुद्ध बनलेल्या जॉर्ज यांच्या दृष्टीला नाटकांचा रसास्वाद, त्यांची समीक्षा यामुळे नवी झळाळी मिळाली.
“सिजर अँड क्लिओपात्रा’ (1901), “अँड्रोकल्स अँड द लायन’ (1912) ही त्यांची सर्वांत गाजलेली नाटकं. 1913 मध्ये रंगभूमीवर आलेलं “द पिग्मॅलिऑन’ हे तर त्यांचं सर्वांत लोकप्रिय आणि विनोदाची झालर असलेलं नाटक. याच नाटकावर आधारित “माय फेअर लेडी’ हा चित्रपट प्रचंड गाजला.
याच चित्रपटासाठी जॉर्ज यांना “ऑस्कर’ पारितोषिकानं गौरवण्यात आलं. शॉ यांच्या जवळपास सगळ्याच नाटकांचं रूपांतर चित्रपटांमध्ये झालं आहे. शॉ यांची नाटकं आणि चित्रपट यांचं महत्त्व जाणून त्यावर आधारित महोत्सव आयोजित करणाऱ्या संस्थाही जगभरात अनेक ठिकाणी उदयास आल्या.
रंगभूमीच्या परिघाबाहेर सार्वजनिक जीवनातही शॉ यांनी नेहमी ठोस भूमिका घेतली. ते “फेबियन सोसायटी’चे सदस्य होते. सोसायटीच्या ध्येय उद्दिष्टांचा प्रसार करण्यासाठी त्यांनी अनेक भित्तीपत्रकांचं, पुस्तिकांचं लेखन केलं आणि स्वतःच्या प्रसिद्धीचा त्यासाठी वापर केला. महिलांचे अधिकार, अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य, समाजवाद याला पाठिंबा देत त्यांनी नेहमी त्याच्या प्रसाराची भूमिका मांडली. खासगी मालमत्तेच्या अधिकाराला विरोध, उत्पन्नाची समानता, मतदान प्रक्रियेतील सुधारणा या गोष्टींचाही त्यांनी नेहमी पुरस्कार केला.
पोथीवर आधारित सिद्धांतांपेक्षा तर्कनिष्ठ आणि मानवतावादी मूल्यांवर शॉ यांचा जास्त विश्वास होता. तो त्यांच्या लेखनातूनही स्पष्टपणे दिसून येतो. लंडनच्या सार्वजनिक जीवनात त्यांनी स्वतःच्या व्यक्तिमत्त्वाची मुद्रा उमटवली. सुरुवातीला जे प्रकाशक शॉ यांचं लेखन प्रसिद्ध करायला नकार देत होते तेच आता त्यांची तोंडभरून स्तुती करू लागले.
चर्चा, परिसंवादांत आपली भूमिका तर्कशुद्ध रितीने ठामपणे मांडत त्यांनी लंडनच्या बौद्घिक, वैचारिक वर्तुळातही सन्मानाचं स्थान मिळवलं होतं. शॉ यांचं एक व्याख्यान ऐकून अमेरिकी अर्थतज्ज्ञ हेन्री जॉर्ज इतके प्रभावित झाले की, त्यांनी “फेबियन सोसायटी’चं सदस्यत्व स्वीकारलं नि पुढं ते या संघटनेचे पाठीराखेच बनले.
शॉ यांच्या नाट्यलेखनाचा प्रवास 1876 पासून सुरू झाला. त्याशिवाय त्यांनी सामाजिक, राजकीय भूमिका मांडणारं लेखन, कादंबरी, पत्रंही लिहिली. विसाव्या शतकाच्या पहिल्या दशकात शॉ यांनी सामाजिक, राजकीय आणि नैतिक मूल्यांवर आधारित नाटकं लिहिली. पहिल्या जागतिक महायुद्धानंतर त्यांनी चार नाटकं लिहिली. त्यातलं “फॅनीज फर्स्ट प्ले’ (1911) हे मध्यमवर्गीय ब्रिटिश समाजाचा समाजवादी दृष्टिकोनातून परीक्षण करणारं नाटक.
“अँड्रोकल्स अँड द लायन’ (1912) हे धर्माच्या स्वरूपाची चिकित्सा आणि ख्रिश्चन रुढीपरंपरा यावर भाष्य करणारं नाटक आहे. “पिग्मॅलिऑन’ (1912) या नाटकातल्या दोन प्रमुख व्यक्तिरेखांची प्रेमकहाणी आहे. पण यातली स्त्री अखेरीस तिसऱ्याच पात्राशी लग्न करते. या नाटकाचं वैशिष्ट्य म्हणजे भाषा आणि शब्दांच्या गमतीजमती. विनोदी अंगाने जाणाऱ्या या नाटकातून वैयक्तिक आणि सार्वजनिक जीवनात भाषा, वाक्य आणि उच्चारांचं महत्त्व दाखवून दिलंय.
“हर्टब्रेक हाउस’ (1917) या नाटकात जागतिक महायुद्धापूर्वीच्या युरोपाचं चित्रण आहे.
शॉ आणि नोबेल पारितोषिक याच्याशी संबंधित काही गमतीशीर गोष्टी आहेत. स्वीडिश अकादमीनं 1925 साली साहित्यासाठीचं नोबेल पारितोषिक घोषित केलं नाही.
आल्फ्रेड नोबेल यांच्या मृत्यूपत्रातील निकषांनुसार यंदाच्या वर्षी नामांकन मिळालेल्यापैकी कोणतीही कलाकृती या पारितोषिकासाठी पात्र नसल्याची घोषणा अकादमीनं केली. अशा परिस्थितीत पुढच्या वर्षापर्यंत हे पारितोषिक राखून ठेवण्याची तरतूद अकादमीच्या नियमावलीत आहे. त्यानुसार हे पारितोषिक राखून ठेवण्यात आलं. त्यानंतर पुढच्या वर्षी म्हणजे 1926 साली हे पारितोषिक शॉ यांना जाहीर करण्यात आलं.
स्वीडिश अकादमीनं शॉ यांना त्यांच्या “आदर्शवाद आणि मानवतावाद यावर आधारित प्रेरणादायी टीका असलेल्या आणि त्याचवेळी काव्यात्म सौंदर्यदृष्टी असलेल्या लेखनाबद्दल’ नोबेल पारितोषिक प्रदान केलं. काळाच्या स्मृतीपटलावर ज्यांनी खोलवर ठसा उमटवला आहे आणि ज्यांचा प्रभाव येणारी अनेक वर्षे कायम राहील, अशा महान व्यक्तिमत्त्वांच्या यादीत जॉर्ज बर्नार्ड शॉ यांचं नाव अग्रक्रमाने घ्यावं लागेल.
समाजवादी भूमिकेतून मानवतावादाचा पुरस्कार करणाऱ्या शॉ यांनी 2 नोव्हेंबर 1950 रोजी वयाच्या 94 व्या वर्षी लंडन इथं अखेरचा श्वास घेतला.
-भालचंद्र सुपेकर