शत्रूच्या गोटातील हालचाली जाणून घेण्यासाठी पूर्वीच्या काळी गुप्तहेरांचा वापर केला जात असे. आजही तो “रॉ’ सारख्या संघटनांच्या माध्यमातून केला जात असतोच; पण त्यामध्ये प्रचंड मोठी जोखीम असते. याउलट तंत्रज्ञानाच्या क्रांतीमुळे हेरगिरीचे काम अतिशय सुलभ, प्रभावी आणि जोखीम विरहित बनवले आहे. “पेगासस’सारख्या स्पायवेअरमुळे किंवा विविध प्रकारच्या मालवेअर्समुळे, ऍपमुळे अतिमहत्त्वाच्या व्यक्तींची, व्यक्तीसमूहांची, संवेदनशील ठिकाणांची, महत्त्वाच्या संस्थांची माहिती मिळवणे हे सोपे बनले आहे. तंत्रज्ञानाची क्रांती ही दुधारी तलवारीसारखी असते असे का म्हटले जाते, ते यावरून स्पष्ट होते. भारत सरकार पेगासससारखे नवीन सॉफ्टवेअर खरेदी करण्याच्या तयारीत आहे असे समजते. याबाबतच्या एका अहवालानुसार, केंद्र सरकार वादग्रस्त ठरलेल्या पेगाससपेक्षा कमी लोकप्रिय असणारी नवीन स्पायवेअर प्रणाली घेण्याचा विचार करीत आहे. सध्या पुन्हा मालवेअर्सच्या बातम्या चर्चेत आहेत.
आज जगातील बहुतेक देश हेरगिरी करण्यासाठीच्या नवनवीन शस्त्रांच्या, आयुधांच्या शोधात आहेत. जगभरात वेगवेगळ्या प्रकारे हेरगिरी केली जात असते आणि यासाठी अनेक शस्त्रांचा वापर देशाबरोबरच इतर देशांवरही नजर ठेवण्यासाठी होत असतो. या स्पर्धेत कोणताही देश मागे राहू इच्छित नाही. याबाबत विविध पद्धती अवलंबल्या जातात आणि त्यावरून अनेक वादप्रवादही होत असतात. पेगासस, हर्मिट ही नावे अलीकडील काळात या पाळत ठेवण्याच्या किंवा हेरगिरीच्या प्रकरणाच्या निमित्ताने चर्चित आली. भारतात पेगाससची खूप चर्चा झाली. आज जगातील अनेक देशांमध्ये या प्रकारचे स्पायवेअर वापरले जात आहे. आता एका इंग्रजी वृत्तपत्राच्या वृत्तानुसार, भारत सरकार पेगासससारखे नवीन सॉफ्टवेअर खरेदी करण्याच्या तयारीत आहे असे समजते. याबाबतच्या एका अहवालानुसार, केंद्र सरकार वादग्रस्त ठरलेल्या पेगाससपेक्षा कमी लोकप्रिय असणारी नवीन स्पायवेअर प्रणाली घेण्याचा विचार करीत आहे. यासाठी सरकारने 120 दशलक्ष बजेट ठेवल्याचेही सांगितले जात आहे.
आज जगातील अनेक देश वेगवेगळे स्पायवेअर्स वापरत आहेत. काही देश इतर देशांमध्ये विकसित झालेले स्पायवेअर वापरत असतात; तर अमेरिका, ब्रिटन, कॅनडा, ऑस्ट्रेलिया आणि न्यूझीलंडसारखे देश त्यांच्या स्वत: च्या गुप्तचर संस्थांनी विकसित केलेले स्पायवेअर वापरण्यालाच प्रधान्य देतात.
सध्याच्या काळात तंत्रज्ञान हा लोकजीवनाचा अविभाज्य भाग बनला आहे. स्पायवेअरचा विचार करता साध्या आणि सोप्या शब्दात याची व्याख्या हेरगिरी करणारा व्हायरस अशी करता येईल. याला स्पायवेअर असे म्हणतात. कारण ते वापरकर्त्याच्या परवानगीशिवाय मोबाइल, लॅपटॉप यांसारख्या इतर उपकरणांमधून माहिती मिळवते आणि ते ज्या ठिकाणाहून नियंत्रित होते तिथपर्यंत पोहोचते.
असे मानले जाते की साधारण 90 च्या दशकापासून या तंत्रज्ञानाच्या निर्मितीची सुरुवात झाली. परंतु प्रत्यक्षात 2000 नंतरच ते लोकांच्या नजरेत आले. 2006 मध्ये ते विंडो ऑपरेटिंग सिस्टममध्ये असल्याचे आढळले होते.
अलीकडील काळात भारतात पेगाससची खूप चर्चा झाली. हा स्पायवेअर एनएसओ ग्रुप या इस्रायली कंपनीने विकसित केला आहे. हा स्पायवेअर 2016 मध्ये पहिल्यांदा उघड झाला होता. एका अरब कार्यकर्त्याकडून संशयास्पद संदेश मिळाल्याने ही बाब उघडकीस आली. व्हॉटसऍपने ही बाब उजेडात आणली. मे 2019 मध्ये व्हॉटसऍपने भारतासह जगभरातील 20 देशांमध्ये पेगासस स्पायवेअर वापरले जात असल्याबद्दल इस्रायली स्पायवेअर निर्माता एनएसओ ग्रुप विरुद्ध खटला दाखल केला. हे स्पायवेअर पत्रकार, कार्यकर्ते, वकील आणि वरिष्ठ सरकारी अधिकाऱ्यांची हेरगिरी करत होते. याबाबत भारतात बराच गदारोळ झाला होता आणि हे प्रकरण सर्वोच्च न्यायालयातही गेले होते.
पेगासस नंतर, आणखी एक स्पायवेअरची चर्चा झाली जी आणखी धोकादायक असल्याचे म्हटले गेले. त्याचे नाव हर्मिट स्पायवेअर आहे. सायबर सुरक्षा क्षेत्रातील लुकआउट थ्रेट लॅब या कंपनीने याबाबतची माहिती समोर आणली. लुकआउटने आपल्या अहवालात म्हटले आहे की, या स्पायवेअरचा वापर अनेक देशांतील लोकांची हेरगिरी करण्यासाठी केला जात आहे. राजकीय नेते, व्यापारी, पत्रकार आणि शिक्षण क्षेत्रातील लोक हे त्याचे लक्ष्य राहिले. कंपनीच्या संशोधकाने हे स्पायवेअर कझाकिस्तानमध्ये शोधले. संशोधकाच्या मते, इटालियन सरकारने 2019 मध्ये भ्रष्टाचारविरोधी मोहिमेत याचा वापर केला.
अलीकडे, चीनच्या हेरगिरी करणाऱ्या बलूनबाबत बरीच चर्चा झाली. अमेरिकेने चिनी बलूनवर गोळीबार केल्याने प्रतिस्पर्धी देश एकमेकांची हेरगिरी कशी करतात याविषयीची चर्चा पुन्हा सुरू झाली. एखाद्या देशाची हेरगिरी करण्यासाठी बलून वापरण्याची कल्पना अनेकांना हास्यास्पद वाटू शकते. तथापि, वास्तविकता अशी आहे की विरोधकांवर वर्चस्व गाजवण्यासाठी कोणत्याही मार्गाचा अवलंब केला जातो. इतर देशांची गुप्तचर माहिती गोळा करण्यासाठी अनेक पद्धती अवलंबल्या जातात. सिग्नल इंटेलिजन्स ही डेटा गोळा करण्याची एक प्रमुख पद्धत आहे. सहसा अत्यंत संवेदनशील माहिती मिळविण्यासाठी याचा वापर केला जातो.
इमेजरी इंटेलिजन्सचाही हेरगिरीसाठी वापर केला जातो. अनेकदा यामध्ये उपग्रह, ड्रोन आणि विमानांचाही वापर केला जातो. सैन्य आणि शस्त्रास्त्रे, विशेषत: लष्करी तळ, आण्विक शस्त्रागार आणि इतर सामरिक मालमत्ता यांच्या धोरणात्मक हालचाली टिपण्याचे काम याद्वारे होते. याखेरीज सायबर हेरगिरीही अलीकडील काळात चर्चेत आली आहे. सामान्यत: ती सिग्नल इंटेलिजन्सशी संबंधित आहे. संरक्षित सिस्टीममध्ये प्रवेश करण्यासाठी आणि माहिती मिळविण्यासाठी हॅकर्सद्वारे याचा वापर केला जातो. यासाठी मालवेअरचा वापर केला जातो.
ओपन सोर्स इंटेलिजन्स हा हेरगिरी करण्याचा सोपा आणि नवीन मार्ग आहे. यामध्ये विविध प्राथमिक स्रोतांमधून आलेली माहिती संकलित केली जाते. वर्तमानपत्रे, ब्लॉग, अधिकृतपणे समोर आणली गेलेली माहिती आणि अहवाल, विकिलिक्स, द इंटरसेप्ट आणि सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्म इत्यादींवरील माहिती यांचा वापर करुन त्या राष्ट्रासाठीच्या महत्त्वाच्या व्यक्ती, संस्था यांच्या विरोधात षड्यंत्र आखण्याचे काम या हेरगिरीमध्ये केले जाते. अगदी अमेरिकेसारख्या सर्वशक्तीमान महासत्तेच्या प्रमुखाचीही माहिती “गोपनीय’ राहात नाही.
2020 मध्ये अमेरिकेतील “न्यूयॉर्क टाइम्स’ या दैनिकानं “द प्रायव्हसी प्रोजेक्ट’ नावाचा एक प्रकल्प राबवला होता. त्यासाठी सव्वा कोटी स्मार्टफोन आणि त्यामाध्यमातून झालेल्या संदेश देवाणघेवाणीचा मागोवा घेण्यात आला होता. त्यावरुन असं लक्षात आलं की स्मार्टफोन वापरणारी व्यक्ती कितीही “मोठी’ असली तरी तिने या फोनच्या वापराने काय काय केलं आहे याची सर्व माहिती जमा करता येऊ शकते. यावरून आजच्या स्मार्टफोनच्या जगात “झिरो प्रायव्हसी’ आहे, असा निष्कर्ष काढण्यात आला होता.
काही वर्षांपूर्वी केंब्रिज ऍनालिटिका या कंपनीला फेसबुकने आपल्या यूजर्सची व्यक्तिगत माहिती पुरविल्याच्या प्रकरणाने संपूर्ण जगभरात खळबळ उडाली होती. विविध ऍप्सच्या माध्यमातून देशाच्या संरक्षणाविषयीची माहिती चोरली जात असल्याचेही मध्यंतरी उघड झाले होते. 2017 मध्येच भारत सरकार आणि सरकारी गुप्तहेर संस्थांनी आपल्या सुरक्षा दलांना विशेष निर्देश दिले होते. त्यानुसार लष्करी जवानांच्या मोबाइल फोनमध्ये सोशल मीडियाचे ऍप नसावेत. त्याचा रोख अर्थातच चीनकडे होता. सुरक्षा दलांना त्यांच्या स्मार्टफोनमधील वुईचॅट, यूसी ब्राऊझर, युसी न्यूज, ट्रूकॉलर आणि शेअरइटसारखे ऍप्स काढून टाकावेत, अशा सूचना देण्यात आल्या होत्या.
हेरगिरीचा इतिहास बराच जुना आहे. इतिहास काळात गुप्तहेर पाठवून शत्रूच्या गोटातील माहिती काढली जात होती. त्यामध्ये खूप मोठी जोखीम असायची. पण आता तंत्रज्ञानाने हे काम जोखीमविरहित केले आहे. हजारो किलोमीटर दूर अंतरावर असणाऱ्या एखाद्या व्यक्तीची किंवा व्यक्तीसमूहांची खासगी-गोपनीय अशी सर्व माहिती पेगासससारख्या स्पायवेअरमुळे मिळवता येणे शक्य झाले आहे. तंत्रज्ञानाची क्रांती ही दुधारी तलवारीसारखी असते असे का म्हटले जाते, ते यावरुन स्पष्ट होते.
– कमलेश गिरी