– डॉ. रिता शेटीया
जगात भारत आणि चीन या दोन देशांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर सोन्याची खरेदी व गुंतवणूक केली जाते. 2023 या वर्षात चीनने आपल्याला मागे टाकले आहे. सोन्याबाबत चीनच्या धोरणावर टाकलेला हा दृष्टिक्षेप.
जगात भारत आणि चीन हे दोन्ही देश जागतिक महासत्ता बनण्याच्या शर्यतीत आहेत. एकीकडे भारताने लोकसंख्येच्या बाबतीत चीनला मागे टाकत जगात पहिल्या क्रमांकावर स्थान मिळविले, जे भारताच्या दृष्टीने योग्य नाही. तर दुसरीकडे चीनने सोने खरेदीमध्ये भारताला मागे टाकत जगातील सर्वोच्च खरेदीदार बनला आहे. वर्ल्ड गोल्ड काउन्सिलच्या ताज्या वार्षिक अहवालानुसार, निराशाजनक रिअल इस्टेट बाजार आणि मोठ्या प्रमाणात संपत्ती नष्ट करणार्या अस्थिर स्टॉक्सच्या पार्श्वभूमीवर चीनमधील सुरक्षित गुंतवणूक म्हणून सोन्याच्या वाढत्या भूमिकेमुळे चीनच्या मध्यवर्ती बँकेनेही सोने खरेदीवर लक्ष केंद्रित केले आहे.
सोन्याच्या दागिन्यांची खरेदी, सोन्यातील गुंतवणूक जगभर सातत्याने वाढत असून त्याच्या दागिन्यांची हौस सतत वाढताना दिसत आहे. केवळ भारतातच नाही तर जगभरातील सर्व प्रमुख देशांमध्ये सोने खरेदीचे वेड कमी होताना दिसत नाही. 2023 या संपूर्ण वर्षात सोन्याचे दर जास्त असूनही जगभरात जवळजवळ 5000 टन सोन्याची मागणी पूर्ण करण्यात आली. भारत हा सोन्याच्या आयातीत दुसर्या क्रमांकाचा आयातदार देश आहे. सोन्याची वाढती आयात विदेशी चलनाची गंगाजळी मोठ्या प्रमाणावर कमी करते. यामुळे रुपयावर अधिक ताण येत आहे.
भारतापेक्षा चीनने दहा टक्के दागिन्यांची मागणी व 28 टक्के जास्त सोने गुंतवणुकीसाठी खरेदी केलेले आहे. विशेष म्हणजे 2023 या वर्षात चीनने भारतालाही मागे टाकले आहे. चीनने 2022 मध्ये 824 टन सोने खरेदी केले होते. 2023 मध्ये त्यात 16 टक्के वाढ नोंदवली गेली. त्या तुलनेत भारताचा विचार करता आपण 2023 मध्ये 630 टन सोन्याची खरेदी केली. 2022 मध्ये हा आकडा 571 टन इतका होता. असे असूनही संपूर्ण जगातील सोन्याची एकूण मागणी 2023 या वर्षात 5 टक्क्यांनी घसरून 4448 टन असल्याचे अहवालात नमूद करण्यात आले आहे. त्यात ओव्हर दि काउंटर (ओटीसी) आणि पूर्वीचा साठा (ज्याला स्टॉक फ्लो म्हणतात) तो 398 टन होता. मात्र यामध्ये ओटीसी व्यवहारांचा समावेश नाही. मात्र दागदागिने व गुंतवणूक यांचा विचार करता 2023 मध्ये त्यात घट झालेली दिसते.
चीनची आजारी मालमत्ता आणि स्टॉक मार्केट, कमकुवत युआन आणि अस्थिर राजकीय वातावरण यामुळे मालमत्तेची अस्थिरता वाढली असल्याने, अधिक चिनी लोक सोन्याकडे वळले आहेत. ते त्यांच्या संपत्तीचे संरक्षण करण्याचे सर्वोत्तम साधन म्हणून सोन्याकडे पाहत आहेत. पर्यायांचा अभाव आणि चलनाच्या अस्थिरतेपासून बचाव, पीपल्स बँक ऑफ चायनाद्वारे सतत खरेदी हे चीनमधील लवचिक मागणीचे प्रमुख चालक आहेत, असे अहवालात म्हटले आहे. चीनच्या मध्यवर्ती बँकेने गेल्या वर्षी सर्वात मोठे एकल सोने खरेदीदार म्हणून पॅकचे नेतृत्व केले, वर्षभरात त्यांच्या सोन्याच्या साठ्यात एकूण 225 टन वाढ नोंदवली, जी किमान 1977 नंतरची सर्वोच्च वार्षिक वाढ असल्याचे अहवालात म्हटले आहे.
जगभरातील विविध देशांमध्ये सोन्याची खरेदी, त्यातील गुंतवणूक हा विषय छोट्या-मोठ्या व मध्यम अशा सर्व प्रकारच्या गुंतवणूकदारांमध्ये सातत्याने चर्चेचा असतो. जागतिक पातळीवर सोन्याच्या सर्व खरेदी विक्री, उत्पादन इत्यादी व्यवहारांची नोंद तसेच अन्य सर्व माहिती वर्ल्ड गोल्ड काउन्सिल संकलित करत असते. त्यांचा अहवाल 31 जानेवारी रोजी प्रसिद्ध झाला. 2023 या वर्षातील मागणीचे वैशिष्ट्य सांगायचे झाले तर विविध देशांच्या मध्यवर्ती बँकांनी 1037 टन सोने खरेदी केली आहे. 2022 मध्ये मध्यवर्ती बँकेने 1082 टन सोन्याची खरेदी केली होती. जागतिक गोल्ड ईटीएफ (एक्स्चेंज ट्रेडेड फंड) यावर 244 टन सोन्याचे व्यवहार करण्यात आले. त्याचप्रमाणे सोन्याची बिस्किटे (बार) व नाणी यांच्यातील गुंतवणूक 2022च्या तुलनेत 3 टक्क्यांनी घटल्याचे अहवालात नमूद करण्यात आले आहे. त्याचप्रमाणे या वर्षात दागिन्यांसाठी वापर करण्यात आलेल्या सोन्याचा आकडा 2093 टन इतका होता.
वास्तविकता या वर्षात सोन्याची सातत्याने उच्च किंमत राहिली होती. या वर्षाअखेरची प्रति औंस बंद किंमत 2,078 डॉलर इतकी उच्चांकी होती. या वर्षभरात या किमतीने त्यात 15 टक्के परतावा दिलेला होता. त्याचप्रमाणे या वर्षातील सोन्याची सरासरी किंमत 1,940.54 डॉलर प्रति औंस इतकी होती. 2022च्या सरासरी किमतीपेक्षा ही 8 टक्के जास्त आहे. 2022 मध्ये ही किंमत प्रति औंस 1800.90 डॉलर इतकी होती.
गेल्या वर्षातील सोन्याच्या एकूण जागतिक व्यवहारांच्या पार्श्वभूमीवर 2024 मध्ये फार मोठी दरामध्ये उलथापालथ होणार नाही असा अंदाज व्यक्त करण्यात आला आहे. भारताची 2023 या वर्षामध्ये सोन्याची आयात 20 टक्के वाढली असून ती 2022 मधील 651 टनांवरून 781 टनांवर गेलेली आहे. यामुळे केंद्र सरकारची चालू खात्यावरील तूट चिंताजनकरीत्या वाढण्यास मदत झाली आहे. भारतातही सोन्याचे रिसायकलिंग (पुनर्वापर) 20 टक्के वाढले असून ते 98 टनांवरून 117 टनांवर गेलेले आहे. भारतामध्ये सोन्यामध्ये गुंतवणूक करणारा वर्ग मोठ्या प्रमाणावर असून त्यांनी जागतिक पातळीवरील सोन्याची खरेदी विक्री त्यांच्या भावातील चढउतार लक्षात घेऊन योग्य वेळी गुंतवणूक करणे हे जास्त लाभदायक ठरू शकते.
जागतिक दागिन्यांच्या बाजारपेठेत दोन्ही देशांचा वाटा 60 टक्क्यांहून अधिक आहे आणि एकूण बार आणि नाण्यांच्या मागणीपैकी जवळपास निम्मा वाटा आहे, असे या अहवालात म्हटले आहे. वर्ल्ड गोल्ड काउन्सिलने सुचवले की भारताने सोन्याबाबत दीर्घकालीन धोरण स्वीकारणे आवश्यक आहे आणि आयात शुल्क 10 टक्क्यांपर्यंत वाढवणे आणि सर्व प्रकारच्या सोन्याच्या आयातीला अनिवार्य निर्यातीशी जोडणे यासारख्या उपाययोजनांमुळे वाढत्या करंट अकाउंट डेफिसिट कमी करण्यास मदत होईल.