अरुण गोखले
जनार्दनस्वामी हे एकनाथांचे गुरू. त्यांच्या जवळच राहून छोटा एकनाथ हा लैकिक आणि पारमार्थिक अशी दोन्ही शिक्षण घेत होता. त्याची गुणवत्ता पाहून जनार्दनपंतांनी त्याच्यावर देणे, घेणे, बाजारहाट, खरेदी यांचा व्यवस्थित हिशेब ठेवायचे हे काम सोपविले होते. त्यांचा विश्वास जीवापाड जपण्याचा तो प्रयत्न करीत होता. सारं कसं अगदी जनार्दनपंतांच्या अपेक्षेप्रमाणे आणि तितकेच नीटनेटकेपणाने चालले होते.
एकदा मात्र काय झाले, कुणास ठाऊक? पण कधी नव्हे ती एकनाथाच्या हातून खर्चाचा हिशेब मांडताना नकळत एक चूक झाली. बरं चूक तरी किती? तर अवघी एका पैशाची. पण सच्च्या, प्रामाणिक आणि कर्तव्यदक्ष असणाऱ्या एकनाथाला ती एवढीशी चूकसुद्धा अस्वस्थ करून गेली. त्याने अनेक प्रकाराने गणिते मांडली, ताळे केले, हिशेबाचे कागद परत परत तपासले, पण चूक काही सापडेना.
मध्यरात्र झाली तरी एकनाथाचे चूक शोधण्याचे काम चालूच होते. तो हिशेबातली चूक शोधण्यात इतका गर्क झाला होता की त्याला तहान-भूक, झोप, विश्रांती या कशाचेच भान नव्हते. शेजारच्या खोलीत झोपलेल्या पंतांना अचानक जाग आली. त्यांनी इकडे तिकडे पाहिले, तर त्यांना एकनाथाच्या खोलीतून प्रकाश दिसला. हा अजून का जागा आहे? एकनाथ नेमकं काय करतो आहे? हे पाहायला म्हणून हलक्याच पावलांनी पंत त्याच्या खोलीच्या दाराशी येऊन उभे राहिले. त्यांनी पाहिले तर छोटा एकनाथ पुढ्यातल्या कागदपत्रात काही तरी शोधत होता. अचानकपणे कसल्याशा आनंदाने एकनाथाने टाळी वाजवली.
पुढे होऊन पंतांनी विचारले, “”एकोबा! अरे काय झाले, कसला एवढा आनंद झालाय तुला?” आधी पंतांची क्षमा मागत एकनाथ म्हणाला, “”हिशेबात माझ्या हातून एक पैची चूक झाली होती. अनेक वेळा उलटेसुलटे पडताळे करून, हिशेबाचा कागद चार चार वेळा तपासूनसुद्धा चूक सापडत नव्हती. ती आत्ता सापडली.” केवळ एक पैशाची चूक पण त्यासाठी एकनाथाने रात्रीचा दिवस केला. ती चूक
शोधून काढली याचे पंतांना मोठे कौतुक वाटले. “”धन्य आहे एकोबा, आपल्या वरील जबाबदारीची तुला चांगलीच कल्पना आहे. तुझी कर्तव्यनिष्ठा खरंच वाखाणण्यासारखी आहे. स्वत:च्या हातून झालेली चूक स्वत: शोधायची तुझी जिद्द, त्यासाठी तू केलेले अथक प्रयत्न हे खरोखरच वाखाणण्यासारखेच आहेत”, असे म्हणत त्यांनी त्याची पाठ थोपटली. हाच मुलगा पुढे संत एकनाथ महाराज बनले.