माधव विद्वांस
अरबी सुरम्य गोष्टींची मराठी वाचकांना ओळख करून देणारे अनुवादक, लेखक आणि कवी कृष्णशास्त्री चिपळूणकर यांचा आज स्मृतिदिन. कृष्णशास्त्री चिपळूणकर यांचा जन्म 1824 मध्ये पुणे येथे झाला. पुण्याच्या पाठशाळेत कृष्णशास्त्री यांनी त्यांचे गुरुजी मोरशास्त्री साठे यांच्याकडे संस्कृताचे अध्ययन केले. त्यांची कुशाग्र बुद्धिमत्ता पाहून गुरुजी मोरशास्त्री त्यांना “बृहस्पती’ म्हणत. संस्कृताचे अध्ययन पूर्ण केल्यावर पूना कॉलेजमधून त्यांनी इंग्रजीवर प्रभुत्व मिळविले. त्यावेळी अर्थशास्त्र, मानसशास्त्र इत्यादी विषयांचाही त्यांनी अभ्यास केला. वर्ष 1852 मध्ये ते अनुवादक म्हणून शासकीय सेवेत दाखल झाले. त्यानंतर पुण्याच्या पाठशाळेत साहाय्यक प्राध्यापक, पूना ट्रेनिंग कॉलेजचे प्राचार्य, रिपोर्टर ऑन द नेटिव्ह प्रेस इत्यादी पदांवर त्यांनी कामे केली.
पूना ट्रेनिंग कॉलेजमध्ये असताना मराठी शालापत्रक या नियतकालिकाचे त्यांनी काही वर्षे संपादन केले. ख्रिस्ती धर्मप्रचारास विरोध करण्यासाठी काढलेल्या “विचार लहरी’ या पाक्षिकाचेही ते संपादक होते. त्यांचे सर्व लेखन भाषांतरित तसेच पाश्चिमात्य भाषेतील ग्रंथावर आधारित आहे. वर्ष 1865 मधील त्यांच्या पद्यरत्नावलीत त्यांनी कालिदासाच्या मेघदूताचा अनुवाद केला, त्यावेळी मेघदूताच्या अनुवादाला विशेष प्रसिद्धी मिळाली. सुभाषित शार्धर या संस्कृत ग्रंथातील श्लोकांच्या आधारे रचिलेल्या अन्योक्तीमधील देखूनी उदया तुझ्या द्विजकुळे गाती अती हर्षुनी, …शार्दूलादिक सर्व दुष्ट दडती गिर्यंतरीं जाउनी, …देशी ताप परी जसा वरिवरी येशी नभीं, भास्करा, …अत्त्युच्चीं पदिं थोरही बिधडतो हा बोल आहे खरा. या काव्यपंक्तींमधून त्यांचे कवितेमधील अनुवाद करण्याच्या हातोटीचे दर्शन घडते.
त्यांचे विद्वान चिरंजीव विष्णुशास्त्री चिपळूणकरांच्या सहकार्याने त्यांनी अनुवादिलेल्या अरबी भाषेतील सुरस व चमत्कारिक गोष्टींनी मराठीतील मनोरंजक कथावाङ्मयाचा पाया घातला. अनेकविद्या-मूल-तत्त्व शास्त्रीय विषयांवरील संग्रहामुळे त्यांचे लेखन वैविध्यपूर्ण झाले आहे. तसेच मराठी व्याकरणावरील त्यांचे निबंध त्यांच्या सूक्ष्म, चिकित्सक भाषाप्रभुत्वाची ओळख करून देतात. पौर्वात्य व पश्चिमी अशा दोन्ही प्रकारच्या भाषेवरील त्यांच्या प्रभुत्वाप्रमाणे आधुनिक लेखन पद्धतीचे प्रणेते असलेल्या कृष्णशास्त्री यांनी अव्वल इंग्रजीमधील ज्ञानप्रवाहांचा मराठीमध्ये समन्वय करण्याच्या अवघड कार्यात आपला वाटा उचलला. मराठी गद्याला त्यांच्या लेखनाने व अनुवादाने शुद्ध व डौलदार वळण मिळाले. त्यावेळी बहुतांश लेखकांच्या लेखनशैलीत “मुंबई वळण’ प्रामुख्याने असायचे.
परंतु एकोणिसाव्या शतकाच्या मध्यावर मराठीला पुणेरी वळणावर आणण्याचे कार्य ज्यांनी केले त्यांत कृष्णशास्त्री चिपळूणकर यांचे नाव घ्यावे लागते. जॉन स्टुअर्ट मिल कृत “प्रिन्सिपल ऑफ पोलिटिकल इकॉनॉमी’तील एका प्रकरणाचे त्यांनी केलेले “अर्थशास्त्रपरिभाषा, प्रकरण पहिले’ हे भाषांतर महत्त्वाचे समजले जाते. शास्त्रीबुवांनी 1856 मध्ये दुसरे प्रकरणही भाषांतरित केले होते, पण ते प्रकाशित झाले नाही. सॉक्रेटिसचे चरित्र, अर्थशास्त्र परिभाषा, संस्कृतभाषेचे लघु व्याकरण, पद्यरत्नावली, अरबी भाषेतील सुरस व चमत्कारिक गोष्टी, हे ग्रंथ त्यांच्या नावे आहेत. कृष्णशास्त्री हे आधुनिक महाराष्ट्राचे पहिले भाषाप्रभु, असे ग. त्र्यं. माडखोलकरांनी एकेठिकाणी लिहिले आहे. 20 मे 1878 रोजी पुणे येथे त्यांचे निधन झाले.