नवी दिल्ली – पाच हजार वर्षांपूर्वीच्या हडप्पा संस्कृतीतही संगीत होते हे ऐकून तुम्हांला आश्चर्य वाटेल पण, मुंबईतील संगीतकार शैल व्यास यांनी हडप्पा संस्कृतीतील संगीत आणि वाद्य यंत्रांवर संशोधन केले आहे. त्यासाठी त्यांनी मेसोपोटामिया आणि इजिप्तमधील प्राचीन संस्कृतीचाही अनेक वर्षे अभ्यास केला. त्या आधारे त्यांनी हडप्पामधील संगीताविषयीच्या माहितीचा शोध घेतला.
या सगळ्याची माहिती देण्यासाठी 20 जुलै रोजी दिल्लीमध्ये देशातील पुरातत्व संशोधक आणि तज्ज्ञांच्यासमोर कार्यक्रम करण्यात येणार आहे. त्यामध्ये देशातील पुरातत्वतज्ज्ञ आणि इतिहास संशोधक सहभागी होणार आहेत. इंडिया इंटरनॅशनल सेंटरमध्ये हा कार्यक्रम होणार आहे. व्यास यांनी हे संशोधनाचे काम 2011 मध्ये सुरू केले. या प्रकल्पाला साँग्ज ऑफ मिस्ट्री रिसर्च असे नाव देण्यात आले आहे. पुरातत्व अभ्यास, संगीत, वाद्ययंत्र शास्त्र, मानववंशशास्त्राच्या मदतीने त्या काळातील विविध 20 प्रकारच्या वाद्यांची पुननिर्मिती करण्यात आली आहे. त्यामध्ये नंदीवीणा, कुंभतरंगिणी अशा वाद्यांबरोबरच विविध प्रकारच्या ढोलांचा समावेश आहे.
संगीतशास्त्राचे अभ्यासक आणि संगणक तंत्रज्ञानातील तज्ज्ञ असणारे शैल व्यास यांना होमी भाभा फेलोशिप मिळाले आहे. त्यांनी जयपूर-अत्रोली घराण्याकडून शास्त्रीय संगीताचे शिक्षण घेतले आहे. त्याचबरोबर लंडनमधील ट्रिनिटी कॉलेजमधून पाश्चात्य सांस्कृतिक संगीताचे शिक्षण घेतले आहे. शैल व्यास यांच्या मते 5000 किंवा 7000 हजार वर्षांपूर्वी एखादी प्रगत संस्कृती असेल तर त्यांच्याकडे संगीताचा वारसा नसणार असे होऊ शकत नाही. त्यामुळे मला त्याविषयीच्या संशोधनाची प्रेरणा मिळाली. त्यासाठी आधी मेसोपोटामिया आणि अन्य प्राचीन संस्कृतींचा खोलात जाऊन अभ्यास केला.
मेसोपोटामियातील लेख, चित्रे आणि पट्ट्यांवर अनेक भारतीय वाद्ये दिसून आली. त्यावरून लक्षात येते की, व्यापाराबरोबरच त्यावेळी अनेक संगीत वाद्ययंत्रेही भारतातून खिस्त्सपूर्व तीन हजार वर्षांपूर्वी मेसोपोटामियाला निर्यात केली जात असतील. त्यातून असे दिसून येते की, मेसोपोटामियावर हडप्पा संस्कृतीचा खोलवर प्रभाव होता. त्याद्वारे हडप्पा काळातील आतापर्यंत सुमारे 20 संगीत वाद्ययंत्रे आणि संगीताविषयीच्या अन्य वस्तुस्थितीची ओळख पटवण्यात आली आहे.