माधव विद्वांस
भौतिकशास्त्रज्ञ, गणितज्ज्ञ व तत्त्वज्ञ गॅलिलिओ गॅलिली यांचा आज स्मृतिदिन (8 जानेवारी 1642). गॅलिलियो यांचा जन्म इटलीतील पिसा येथे 15 फेब्रुवारी 1564 रोजी झाला. गॅलिलियो सतारीसारखे असणारे ल्यूट नावाचे वाद्य शिकून त्यावर संगीतरचनाही करायला लागले होते. गॅलिलिओंनी पहिली चार वर्षे भिक्षूंच्या मठात शिक्षण घेतले.
त्यांनी लोकरीचा व्यापार करणे, मठात जाऊन भिक्षुकी करणे वगैरे बरेच उद्योग करण्याचा प्रयत्न केला. वडिलांना त्यांनी डॉक्टर व्हावेसे वाटत असल्याने त्यांना पिसा विद्यापीठात प्रवेश घेऊन दिला. पण त्यांचे लक्ष अभ्यासापेक्षा भलतीकडेच जास्त असायचे. त्यामुळे आणि शेवटी पैसे नसल्याने पदवी न घेताच ते तिथून बाहेर पडले.
असे सांगितले जाते की, गॅलिलिओ फक्त 17 वर्षांचे असताना, कॅथेड्रलमध्ये चालू असलेल्या धर्मगुरूच्या कंटाळवाण्या प्रवचनादरम्यान, उंच झोके घेणाऱ्या एका झुंबराकडे त्यांचे लक्ष गेले. त्यांच्या डोक्यात एक कल्पना आली. ते घरी नाचत नाचतच आले व लगेच प्रयोग सुरू केले. झोका लहान असो वा मोठा किंवा लंबकाचे वजन कमी असो वा जास्त, त्याच्या एका आंदोलनाला सारखाच वेळ लागतो, हा निष्कर्ष काढला.
मात्र, दोरीची लांबी बदलली तर आंदोलनाला लागणारा वेळ बदलतो, हेही त्यांच्या ध्यानात आले. या सगळ्या प्रयोगांसाठी त्याकाळी घड्याळ नसल्याने वेळ मोजण्यासाठी त्यांनी हाताच्या नाडीचे ठोके वापरले. याच लंबकाचा वापर गॅलिलिओंनी त्यांचे “गतीचे नियम’ मांडण्यासाठी केला. असाच लंबक वापरून ह्युजेन्सने पहिले घड्याळ बनवले. त्या कॅथेड्रलमध्ये अजून एक दिवा आहे, तो “गॅलिलिओचा दिवा’ म्हणून ओळखला जातो.
पुढे त्यांना पिसा विद्यापीठात गणिताच्या प्राध्यापकाची नोकरी मिळाली. विद्यापीठातील त्यांचे पहिले लेक्चर प्रचंड गाजले. इथल्या मोकळ्या वातावरणात गॅलिलिओ खुलले. त्यांनी छोटसे घरही घेतले आणि मरिना गांबा नावाच्या व्हेनिसच्या मुलीबरोबर लग्न न करताच दहा वर्षे राहिले. मरिनापासून त्यांना दोन मुली व एक मुलगा झाला. त्या काळात ऍरिस्टॉटलच्या तत्त्वज्ञानाचा सर्वत्र बोलबाला होता. एखादा सिद्धान्त वादविवाद करून तो प्रस्थापित करायचा. गॅलिलिओंनी मात्र आपला सिद्धान्त प्रयोगाने सिद्ध करून दाखवायचा नवीनच पायंडा पाडला.
गॅलिलिओंनी पृथ्वीचे स्थान विश्वाच्या केंद्रात असल्याचा समज चुकीचा आहे, हे गणिताने सिद्ध केले. गॅलिलिओंनी वस्तूची प्रतिमा बत्तीस पट मोठी करून दाखविणारी दुर्बीण तयार केली. अज्ञात असलेले अनेक ग्रह, तारे यांचे निरीक्षण करता येऊ लागल्याने खगोलशास्त्रीय अनेक अद्भुत शोध या दुर्बिणीमुळे लागले. तसेच गॅलिलिओंनी हायड्रोस्टॅटिक तराजू बनविला.
कुणीतरी नळकांड्यात भिंग बसवून ते उपकरण बनवले होते.
त्यातून दूरवरच्या बोटी खूप स्पष्टपणे दिसत असत. वर्ष 1604 मध्ये गॅलिलिओने समुद्रावरच्या बोटीऐवजी दुर्बीण आकाशाकडे वळवली व आकाशातले ग्रह, तारे न्याहाळले आणि तेव्हापासून विज्ञानाचा, खगोलशास्त्राचा इतिहासच बदलला. मात्र, चर्चच्या विचाराशी हे मिळतेजुळते नव्हते. गॅलिलिओंनी लिहिलेल्या पुस्तकावर पोपने बंदी घालून त्यांना चौकशी समितीसमोर खेचले. एखाद्या अपराध्याप्रमाणे वागणूक देऊन त्यांना कैदेत ठेवले गेले. या बंदिवासात असताना त्यांनी “टू न्यू सायन्सेस’ हे पुस्तक लिहिले आणि ते गुप्तपणे हॉलंडमध्ये प्रकाशित केले. वयाच्या 78व्या वर्षी गॅलिलिओंचे निधन झाले.