वसंत ऋतू पूर्णत्वाला जातो आणि हळूहळू सृष्टीतून काढता पायही घ्यायला लागतो. सुगंधाच्या निकषावर माझे सर्वांत आवडते फूल म्हणजे मोगरा. सुगंधाच्या कोरसमधला मुख्य आवाज. यातले सहगायक आहेत- मदनबाण, सोनचाफा, भुईचाफा, सुरंगी, जाई, जुई आणि सायली. आपण शेतकरी मंडळी शेतात काही काम नसल्याने घरी दोर्या वळत, पळसफांद्या-पाट्यातुराट्याने झोपडीचे छप्पर दुरुस्त करत आणि गुरांच्या गोठ्याची डागडुजी करत बसलो आहोत, याची जाणीव या कोरसगायकांना असते. ‘आज बरा घरी सापडला!’ म्हणत ते आपले गंधरंजन करण्याचा आटोकाट प्रयत्न करतात आणि त्यांना भरीव यश मिळते.
मदनबाण हे सरळ, उंच वाढणारे झुडूप असून त्याचे शास्त्रीय नाव जॅस्मिनम ओडोरॅटिसिमम आहे. सुवासिक व शोभिवंत फुलासाठी म्हणून ते एखाद्या कुंडीतही लावता येते. त्याचे मुख्य खोड फार तर करंगळीएवढे होते. एप्रिलमध्ये त्याला येणारी फुले पांढरट पिवळी आणि सुगंधी असून झाडांच्या शेंड्याकडे येतात. सुकल्यावरही त्याच्या फुलांचा सुगंध राहतो. तैवान या देशात त्याची लागवड चहाला सुवासिक बनवण्यासाठी करतात. सोनचाफा दहा-पंधरा मीटरपर्यंत उंच वाढू शकतो. याची पाने वीस ते पंचवीस सें.मी. लांब आणि पोपटी रंगाची असतात. हा नित्यपर्णी आहे.
मोगरा हे कवींचे लाडके फूल आहे. फादर स्टिफन्सना ते सर्व फुलांमध्ये ‘साजिरे’ वाटते, तर ज्ञानेश्वर आपल्या ओव्यांना ‘वसंतागमीची वाटोळी मोगरी’ म्हणतात. वाटोळी हा शब्द तसा नीरस वाटतो; पण फुलण्याच्या बेतात आलेल्या मोगरीच्या कळीशी तो जोडला जाताच, त्याला विलक्षण सौंदर्य येते. जुन्या लावण्यांत ‘लावण्याचा गड्डा’ म्हणून मोगर्याचा उल्लेख आहे. कुणी तरी मोगर्याचा गौरव करताना असं म्हटलंय की, इतर फुलं फार तर सुंदरीच्या एकेका अवयवाशी सौंदर्याच्या बाबतीत स्पर्धा करू शकतील; पण मोगरा अमक्या अवयवासारखा अथवा तमका अवयव मोगर्यासारखा असावा, असं आपण म्हणत नाही. मोगर्याची अवस्था एखाद्या गुणी कवीसारखी आहे. त्याची जाहिरात होत नसली, तरी लोकांना त्याचे गुण पटलेले असतात.
मोगरा ही आधी वेल होती, असावी. ज्ञानेश्वरही त्याचा ’वेलू’च म्हणतात. उत्क्रांती किंवा शास्त्रज्ञांच्या करामतीमुळे त्याचे झुडूप झाले असावे. त्याचे खोड फार तर अंगठ्याएवढे जाड होते. कोवळ्या खोडावर लव असते. पाने एकेका पेरावर दोन-दोन समोरासमोर येतात, ती अंडाकृती असतात. फुलं पांढरी असतात व ती सायंकाळी उमलतात. कुंदापेक्षा मोगर्याच्या पाकळ्या आखूड आणि विपुल असतात. कुंदाच्या कळीचा नळीवरचा भार सुळक्यासारखा, तर मोगर्याच्या कळीचा गोटासारखा असतो. सुंदर दातांना कुंदकळीप्रमाणेच मोगर्याचीही उपमा देतात. गुलजार म्हणतात, ‘लब हिले तो मोगरे के फूल खिलते हैं कहीं’! मोगर्याचा सुगंध फार उग्रही नसतो आणि फार मचूळही नसतो. काय वैशिष्ट्य आहे, नेमके सांगता येणार नाही; पण हा गंध हृदयाला आणि मेंदूला विलक्षण भावणारा आहे, एवढे मात्र खरे. ग्रेस लिहितात –
अलभ्य फुलला सखे
घनवसंत हा मोगरा
विनम्र लपवू कुठे
हृदयस्पंदनाचा झरा
हृदय आणि मेंदूचं ठीक आहे, पण रसनेद्वारे पोटात पोचणारादेखील तो आहे. त्याच्यात शीतलतेची संवेदनाही आहे. म्हणून उन्हाळ्यात पिण्याच्या पाण्याच्या माठात किंवा सुरईतही तो टाकतात. होय ना? पुण्यात आढळणार्या वावळ या वृक्षाचं एक नाव ‘मंकी बिस्कीट ट्री’ असं आहे. कारण, एप्रिलमध्ये त्याला येणारी फळं बिस्किटासारखी चपटी व गोल असून वानरांचं ते आवडतं खाद्य आहे. हा वृक्ष पंधरा ते अठरा मी. उंच वाढतो. त्याच्या पर्णपत्राची लांबी सात ते दहा सेंमी असते. त्याचा बुंधा पुष्कळ मोठा होतो आणि बुंध्याचा घेर चार-पाच हात सहज होतो. वावळाचे लाकूड भक्कम असते. फर्निचरसाठी त्याचा वापर होऊ शकतो.
एप्रिलमध्ये फुलणारा एक वृक्ष आहे अर्जुन. एप्रिल आणि मे असे दोन महिने अर्जुनाच्या झाडावर सूक्ष्म, सुवासिक, पांढर्या-पिवळसर रंगांचे तुरे येतात. हिवाळ्यात पानगळ होते आणि वसंत ऋतूत नवी पालवी येते. पालवीबरोबरच अर्जुन मोहरायलाही लागतो. अर्जुन वृक्षाचा गौरवर्ण आणि नितळ कांती पाहून श्रीरामास सीतेची व्याकूळ करणारी आठवण होते, असा वाल्मिकी रामायणात अर्जुन वृक्षाचा उल्लेख आहे. या भरदार आणि डौलदार वृक्षाला पाहिल्यामुळेच महाभारतातील कुंतीने आपल्या मुलाचे नाव अर्जुन ठेवले, यात शंका नाही. औरंगाबादमध्ये औरंगपुरा सिटीबसच्या स्टॉपवरून व्हाया निराला बाजार तापडिया टेरेसकडे जाताना एस.टी. वर्कशॉपला लागून अर्जुन वृक्ष आहे. बामु विद्यापीठात बोटॅनिकल गार्डनच्या अलीकडे अर्जुन वृक्ष आहे. तिथेच कुलगुरू निवासस्थानाच्या मागेही अर्जुन वृक्ष आहे. दिल्लीचा जनपथ तर खर्या अर्थाने ‘अर्जुन पथ’च आहे.
अर्जुन वृक्ष भारतभर आढळतो. याचे वनस्पतीशास्त्रीय नाव टर्मिनालिया अर्जुना असे आहे. याच्या खोडाची साल जाड, साफ आणि हिरवट पांढरी असते. पाने वरून सौम्य हिरवी आणि खालून सौम्य पिंगट असतात. ती एकमेकांसमोर किंवा थोडी खाली-वर असतात. फुलोरे शाखाग्री किंवा पानांच्या बगलेत येतात. अर्जुनाच्या फुलांना सुगंध असतो. फळाला पाच कंगोरे असतात. बीज एकच असते. आपल्या मुला-मुलींना वृक्ष-वेलींची नावं देणारी आपली संस्कृती खरोखरीच निसर्गप्रेमी-निसर्गभक्त आहे, याचा आपल्याला अभिमान वाटला पाहिजे.
आणखी एक नितांत सुंदर झाड आहे शिरीषाचे. मी एवढा शिरीषभक्त आहे की, सेलूच्या अत्रेनगरमध्ये स्वतःचे चांगले प्रशस्त घर असताना केवळ प्लॉटसमोर शिरीषाचे प्रचंड मोठे झाड आहे, या एका कारणासाठी तो विद्यानगरमधला प्लॉट विकत घेऊन मी नवे घर बांधले आणि पोस्टाचा पत्तासुद्धा ‘शिरीष वृक्षाच्या मागे’ असा द्यायचो. कसला सुंदरतम सुगंध आहे शिरीषाचा! एकदा फुफ्फुसभर घेऊन पाहा किंवा फुललेल्या शिरीषाजवळ दीर्घश्वसन, प्राणायाम करून पाहा. अननुभूत असे सुख लाभेल!