पुणे (कल्याणी फडके) – अंगाई, बडबडगीते, कविता, “रॅप सॉंग’, प्रेमगीते, शास्त्रीय गीते, लावणी अशा अनेक प्रकारचे संगीत प्रत्येक व्यक्ती वयाच्या विविध टप्प्यावर ऐकत आणि गुणगुणत असतो. एखाद्या व्यक्तीचा “मूड’ बदलण्याची ताकद संगीतात असते. आता उपचार पद्धतीतदेखील “संगीतोपचाराचा’ समावेश झाला आहे. मात्र, अद्याप ही पद्धती अनेकांपर्यंत पोहोचलेली नाही. त्यामुळे मनोरंजनापलीकडे संगीताचा विचार होणे आवश्यक आहे, असे तज्ज्ञ सांगतात.
अमेरिकेमध्ये सन 1944 पासून संगीतोपचार या विषयाचा अभ्यास सुरू झाला. त्याअनुषंगाने “अमेरिकन म्युझिक थेरपी’ असोसिएशनची स्थापना झाली. जगभरात दि. 1 मार्च हा दिवस जागतिक संगीतोपचार दिन म्हणून साजरा केला जातो. कला म्हणून सादर करता यावी या हेतूने संगीताचा उगम झालेला नसून, भावनांचे प्रगटीकरण म्हणून संगीताचा उदय झालेला आहे. उत्स्फूर्तपणे गायन ही मानवाची नैसर्गिक प्रतिक्रिया आहे. मात्र, सामाजिक स्थित्यंतरामुळे आता ही नैसर्गिक प्रतिक्रिया तितकीशी सहज व्यक्त होताना दिसत नाही. कला आणि गणित असणारी शास्त्रीय संगीत ही एक क्रिया आहे. यामध्ये उजवा आणि डावा मेंदू एकाच वेळेस कार्यरत होतात.
संगीताद्वारे दोन्ही मेंदूंचा विकास आणि जागृती होऊ शकते. त्यामुळे केवळ आजारी व्यक्तीच नाही, तर सुदृढ आणि निरोगी व्यक्तींसाठीही संगीतोपचार उपयोगी ठरतात. आजार होऊ नयेत यांसह रागावर नियंत्रण, आत्मविश्वास-स्मरणशक्ती वाढ, सकारात्मक विचार यांसारखे अनेक फायदेसुद्धा यामुळे मिळू शकतात, असे म्युझिक थेरपिस्ट संतोष घाटपांडे सांगतात.
एखाद्या व्यक्तीसाठी संगीतोपचाराचा विचार करताना त्या व्यक्तीची जडणघडण, स्वभाव, प्रतिक्रिया, मानसिकता, शारीरिक स्थिती आदी बाबींचा विचार करावा लागतो. यामुळे संगीतोपचार अधिक परिणामकारक ठरतात. गेल्या 10 वर्षांच्या माझ्या संगीतोपचाराच्या अनुभवांमध्ये अडीच हजारांहून अधिक व्यक्तींवर संगीताद्वारे सकारात्मक बदल घडवताना या उपचारांची व्यापकता अनुभवता येते. ही उपचार पद्धती सर्वदूर पोचवण्यासाठी संगीतोपचाराचे अधिकाधिक अभ्यासक तयार होणे खूप गरजेचे आहे. त्याचप्रमाणे शारीरिक आणि मानसिक स्वास्थ्यासाठी दैनंदिन आयुष्यात 20 मिनिटांचे संगीत आणि त्याद्वारे मेंदूचे अभ्यंगस्नान हा विचार आचरणात आवश्यक असून, मनोरंजनापलीकडे संगीताचा विचार करावा, असे सुचवावेसे वाटते.
– संतोष घाटपांडे, म्युझिक थेरपिस्ट