हिमांशू
ज्यांची सामाजिक उंची जास्त, त्यांची मुलं जहाजातल्या रेव्ह पार्टीत सापडतात आणि वडिलांची सामाजिक उंची खोल समुद्रात बुडवतात. अर्थात, तरीही वडील त्यांना “घाबरू नकोस,’ वगैरे सांगून धीर देतात हा भाग वेगळा! अर्थात, कोणत्या पोराजवळ किंवा पोरीजवळ नेमकं काय सापडलं आणि कुणाच्या मोबाइलमधून कुणाशी लागेबांधे असल्याचं स्पष्ट झालं हा तपासाचा भाग;
परंतु पैसा-अडका मजबूत असेल तर सामाजिक प्रतिष्ठेची पर्वा सहसा कुणी करत नाही. कारण एकतर पैसा आला की प्रतिष्ठा आपोआप येते आणि कितीही उपद्व्याप केले तरी ती सहजासहजी जात नाही. बॉलीवूडची तर बातच और! निगेटिव्ह प्रसिद्धी मिळाली तरी ती “मिळाली’ हे महत्त्वाचं! परंतु पैशांचा संबंध जसा सामाजिक उंचीशी असतो,
तसाच तो शारीरिक उंचीशीही असतो, अशी धक्कादायक माहिती समोर आलीय. लोकांच्या सरासरी शारीरिक उंचीविषयी आणि त्यातल्या बदलांविषयी दिल्लीच्या जवाहरलाल नेहरू विद्यापीठाशी संलग्न सेंटर फॉर मेडिसीन अँड कम्युनिटी हेल्थ या संस्थेनं एक
सर्वेक्षण केलं. जगात इतरत्र लोकांची सरासरी उंची (अर्थात शारीरिक) वाढत असताना भारतीयांची सरासरी उंची मात्र कमी होतेय,
असा निष्कर्ष या संस्थेनं काढलाय. सगळ्यात महत्त्वाची बाब अशी की, आर्थिक परिस्थितीचा शारीरिक उंचीशी थेट संबंध आहे, असं दिसून आलंय, कारण कमी उत्पन्नगटातल्या व्यक्तींची सरासरी उंची घटलीय. गरिबीचा संबंध अर्थातच कुपोषणाशी आहे आणि कुपोषणामुळे आरोग्याची हेळसांड होते. या सर्वेक्षणाशी निगडित संशोधकांनी जे शास्त्रीय वास्तव सांगितलंय, ते ऐकून अक्षरशः अंगावर काटा आला.
संशोधक म्हणतात, जेव्हा एखाद्याच्या शरीराला पुरेसे पोषक घटक मिळत नाहीत आणि वर्षानुवर्षे तशीच परिस्थिती राहते, त्यावेळी पोषक घटकांची गरजच कमी करण्याचा प्रयत्न निसर्ग करतो. परिणामी, अत्यल्प उत्पन्नगटातल्या लोकांचा शारीरिक आकार म्हणजेच सरासरी उंचीच घटते. 2005-06 आणि 2015-16 या दहा वर्षांच्या काळात भारतीयांची, विशेषतः वंचित वर्गातील प्रौढांची सरासरी उंची घटल्याचा निष्कर्ष काढण्यात आला.
कुपोषण अथवा अपूर्ण पोषण या शब्दांचा थेट संबंध महिलांशी आहे. या सर्वेक्षणानुसार अनुसूचित जमातींमधील पाच वर्षांच्या मुलींची सरासरी उंची सर्वसाधारण वर्गातील मुलींच्या उंचीपेक्षा सरासरी दोन सेंटीमीटर कमी असल्याचं दिसून आलंय. वरवर पाहता हा फरक फार मोठा वाटत नाही. परंतु हा फरक निर्माण करण्यासाठी निसर्गाला कितीतरी वर्षे लागली आहेत
आणि तितकी वर्षे या मुलींना पूर्ण पोषण मिळालेलंच नाही, हे वास्तव लक्षात घेतलं तर त्याचं गांभीर्य कळतं. कुपोषणामुळे भारतात दरवर्षी लाखो मुलांचा मृत्यू होतो, हे सर्वांना माहीत आहे; पण त्याची खंत वाटणारे मोजकेच आहेत.
कुपोषणासंदर्भात माहिती घेण्यासाठी एक सर्वेक्षण आरोग्य मंत्रालयाने 17 राज्यं आणि 5 केंद्रशासित प्रदेशांत 2019-20 मध्ये केलं होतं. कमी वजनाच्या प्रौढांची संख्या तुलनेत कमी झाल्याचं दिसून आलं. परंतु कमी उंचीच्या, कमकुवत आणि कुपोषित मुलांची संख्या मात्र
खूपच वाढली आहे. वयाच्या तुलनेत उंची कमी असणं हा कुपोषण मोजण्याचा एक महत्त्वाचा निकष आहे. गरिबांच्या घटत्या शारीरिक उंचीकडे पाहायचं की धनाढ्यांच्या वाढत्या सामाजिक उंचीकडे, हा ज्याचा-त्याचा प्रश्न!