– माधव विद्वांस
स्वर्गदारातील तारा या नावाने आकाशतारांगणामध्ये स्थान मिळालेल्या कुसुमाग्रजांची आज जयंती. दैनिक प्रभातचे आणि त्यांचे अतूट नाते आहे. ते 1939 ते 1942 या कालखंडामध्ये प्रभातमध्ये कार्यरत होते. या कालावधीतच त्यांचा विशाखा काव्यसंग्रह पूर्णत्वास गेला. ‘क्रांतीचा जयजयकार’ अशा कविताही याच काळात प्रसिद्ध झाल्या.
त्यांचे खरे नाव गजानन रंगनाथ शिरवाडकर. त्यांचे काका वामन शिरवाडकर यांनी त्यांना दत्तक घेतल्यामुळे त्यांचे नाव बदलून विष्णू वामन शिरवाडकर असे झाले. त्यांचा जन्म नाशिक येथे 27 फेब्रुवारी 1912 रोजी झाला.
कुसुमाग्रजांना सहा भावंडे आणि कुसुम नावाची एकुलती एक लहान बहीण होती. कुसुमचे अग्रज म्हणजेच थोरले भाऊ म्हणून ‘कुसुमाग्रज’ असे नाव त्यांनी धारण केले. कुसुमाग्रजांचे वडील हे व्यवसायाने वकील होते. कामानिमित्त ते पिंपळगाव बसवंत या गावी आले त्याच ठिकाणी त्यांचे संपूर्ण बालपण गेले.
तरुण वयात वर्ष 1932 मध्येे त्यांनी नाशिक येथील काळाराम मंदिरात अस्पृश्यांना प्रवेश मिळावा म्हणून झालेल्या सत्याग्रहात भाग घेतला. शैक्षणिक पदवी प्राप्त झाल्यावर नाशिकमध्येच त्यांनी मराठी चित्रपटांसाठी पटकथा लिहिणे सुरू केले.
धार्मिक चित्रपट ‘सती सुलोचना’मध्ये त्यांनी अभिनेता म्हणूनही काम केले. 1933 मध्ये शिरवाडकरांनी ध्रुव मंडळ स्थापन केले. नवा मनू नावाच्या वृत्तपत्रात लेखन सुरू केले. कुसुमाग्रजांचा ‘जीवनलहरी’ हा पहिला काव्यसंग्रह सन 1933 मध्ये प्रसिद्ध झाला.
त्यांचे एकूण 22 काव्यसंग्रह प्रकाशित झाले. ऑस्कर वाइल्डचे आयडिअल हजबंड या नाटकाचे शिरवाडकरांनी ‘दूरचे दिवे’ या नावाने मराठीत रूपांतर केले. त्यांनी 23 नाटके लिहिली. त्यापैकी ‘नटसम्राट’ हे प्रमुख आहे.
त्यांनी सुमारे 9 कथासंग्रह, 5 कादंबर्या, 3 एकांकिका, कथासंग्रह लिहिले. अनेक मासिके व दिवाळी अंक तसेच 7 लघुनिबंध असे विविध प्रकरात लेखन केले. तसेच त्यांची सुमारे 44 गीते स्वरबद्ध झाली आहेत. ‘ययाती देवयानी’ या नाटकातील काही गीते त्यांनी लिहिली.
‘हिरे-मोती’ यांची पारख असणार्या दाजी लागू यांना कुसुमाग्रज नावाच्या हिर्याची पारख असणे स्वाभाविकच होते. त्यांच्या जर्मनीतील एका मित्राकडे इंटरनॅशनल स्टार रजिस्ट्री या संस्थेने दिलेले एक सुंदर, आकर्षक मानपत्र त्याने पाहिले होते.
त्यात त्या मित्राचे नाव नभांगणातील अगणित तार्यांपैकी एका तार्याला दिले होते. कवी कुसुमाग्रज हे दाजीचे एक आदरस्थान होते. 7 फेब्रुवारी हा त्यांचा जन्मदिन, त्या दिवशी त्यांना असा तारा भेट द्यावा असा विचार त्यांनी केला.
तात्यांच्या जन्मतारखेवरून त्यांची जन्मरास शोधून काढली. अमेरिकेतील आपल्या एका मित्राला ती रास कळवली आणि इंटरनॅशनल स्टार रजिस्ट्रीकडे त्या राशीतील एखाद्या तार्याला कुसुमाग्रजांचे नाव देण्याची व्यवस्था करण्याची जबाबदारी त्याच्यावर सोपवली.
त्याप्रमाणे 25 फेब्रुवारी 1996 रोजी मिथुन तारकासमूहातील कॅस्टर (पुनर्वसू) व पोलक्स जवळच्या तार्याचे ‘कुसुमाग्रज तारा’ असे नामकरण केले.