– डॉ. रिता शेटीया
गिग अर्थव्यवस्थेचे आशावादी चित्र पाहायचे असल्यास भारत सरकारला त्यासाठी विविध तरतुदी आणि योजना अंमलात आणाव्या लागतील. सध्यातरी “थांबा आणि निरीक्षण करा’ हे तत्त्वच गिगसाठी अवलंबावे लागेल.
जगभरात गेल्या तीन दशकांत मुक्त बाजाराधिष्ठित अर्थव्यवस्थेचा आणि जागतिकीकरणाचा अपरिहार्य भाग म्हणून अनेक प्रकारचे नवे रोजगार निर्माण झाले. यातील बहुतेक रोजगाराचे स्वरूप सेवा क्षेत्राशी निगडीत आहे. बंदिस्त किंवा मिश्र अर्थव्यवस्थेतील कायमस्वरूपी किंवा दीर्घकालीन, नियमबद्ध आणि संघटित रोजगाराच्या विरोधी असंख्य छोटे, तात्पुरत्या काळापुरते नियममुक्त किंवा लवचिक आणि अर्थातच बहुतांश असंघटित असतो. याला गिग असे संबोधले जाते.
“गिग’ या शब्दाची मुळे जॅझ संगीतामध्ये आढळतात. “गिग’ हा शब्द प्रथम 1915 मध्ये जॅझ संगीतकारांनी त्यांच्या वैयक्तिक कामगिरीचा संदर्भ देण्यासाठी वापरला होता. यानंतर “गिग इकॉनॉमी’ हा शब्द 2009 मध्ये न्यूयार्कच्या माजी संपादक टीना ब्राउन यांनी डिजिटल व्यवहार करताना, ज्ञान अर्थव्यवस्थेतील कामगार, फ्री-फ्लोटिंग प्रकल्प, सल्लागार आणि अर्धवेळ काम करण्यासाठी नियुक्त केलेले कामगार यांसाठी वापरला. गिग इकॉनॉमीचा शब्दशः पूर्ण अर्थ म्हणजे जागतिक माहितीचे जाळे. गिग अर्थव्यवस्था ही एक मुक्त बाजार प्रणाली, असंघटित, तात्पुरत्या, गरजवंत सेवाकर्ते आणि सेवांना इंटरनेटवर कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या सहाय्याने जोडते आणि सर्वांचा फायदा करून देते आहे. ज्यामध्ये तात्पुरती स्थिती सामान्य असते आणि संस्था पूर्णवेळ कर्मचाऱ्यांच्या ऐवजी अल्प मुदतीसाठी फ्रीलान्स कामगारांशी करार करतात.
गिग इकॉनॉमीमध्ये कामगार- एखादे विशिष्ट कार्य किंवा प्रकल्प पूर्ण करण्यासाठी नियुक्त केलेले लोक, ग्राहक- किंवा कंपन्या ज्यांना विशिष्ट कार्य पूर्ण करणे आवश्यक आहे (उदाहरणार्थ, टॅक्सी चालवणे, नवीन वेबसाइट डिझाइन करणे किंवा वितरण सेवा). थोडक्यात, गिग इकॉनॉमीद्वारे कामगार वर्ग थेट ग्राहकांशी जोडणाऱ्या कंपन्या उदाहरणार्थ अमेझॉन, फ्लिपकार्ट, उबर, ओला आणि फिवर या सारख्या ऑनलाइन ऍपवर आणि तात्काळ मागणीवर आधारित गिग इकॉनॉमीमध्ये नोकऱ्या तयार करतात.
गिग इकॉनॉमी हे पूर्णवेळ, निश्चित कराराच्या विरोधात फ्रीलान्स किंवा अर्धवेळ नोकऱ्यांनी बनलेले श्रमिक बाजार आहे. जेथे वेळेचे बंधन नाही. गिग अर्थव्यवस्थेत या, काम करा आणि उत्पन्न मिळवा. टॅक्सी किंवा डिलिव्हरी वाहन चालवण्यापासून, दस्तऐवज संपादित करणे, तांत्रिक सहाय्य, जेवण पुरवणारे स्वीगी, डुंझो, तसेच काम मिळेल तेव्हा आपली कला सादरीकरण करणारे कलाकार अशा विविध क्षेत्रांचा समावेश गिग अर्थव्यवस्थेत करता येतो.
गिग श्रमिक, 2020च्या संहितेमध्ये गिग कामगार या शब्दाची व्याख्या अशी केली गेली आहे की, एखादी व्यक्ती जी काम करते किंवा एखाद्या कामात भाग घेते आणि पारंपरिक मालक-नोकर या नाते सबंधांत न बांधली जाता आर्थिक उत्पन्न कमावते. समारंभाच्या खानपान सेवा पुरवण्यापासून ते सॉफ्टवेअर डेव्हलपमेंटपर्यंतच्या कोणच्याही कामात तासांवर किंवा अर्धवेळ काम करणारी कोणीही व्यक्ती गिग कामगार ठरते. हे काम सहसा तात्पुरते असते, ठराविक कालावधीत पूर्ण केले जाते आणि कामाच्या प्रमाणित/पारंपरिक व्यवस्थापनाच्या कक्षेत बसणारे नसते. अमेरिका, चीन, ब्राझील आणि जपान नंतर जागतिक स्तरावर फ्लेक्सी स्टाफिंगमध्ये भारत हा पाचवा क्रमांकावरील सर्वात मोठा देश आहे.
बोस्टन कन्सल्टिंग ग्रुपच्या स्वतंत्र अहवालात, भारताच्या गिग वर्कफोर्समध्ये 15 दशलक्ष कामगारांचा समावेश आहे जे सॉफ्टवेअर, सामायिक सेवा आणि व्यावसायिक सेवा यासारख्या उद्योगांमध्ये कार्यरत आहेत. या गिग अर्थव्यवस्थेत समाविष्ट असलेला वयोगट म्हणजे 18 ते 23 वयोगटातील 16 टक्के, 24 ते 38 वयोगटातील सर्वात जास्त म्हणजे 64 टक्के, 39 ते 55 वयाचे 18 टक्के आणि साधारण उरलेले 2 टक्के सेवाकर्ते 55 पेक्षा जास्त वयाचे आहेत. महिलांचे प्रमाण यात 31 टक्के आहे. “गिग’चे प्लॅटफॉर्म कामगार आणि प्लॅटफॉर्म नसलेले कामगार असे वर्गीकरण करता येते.
प्लॅटफॉर्म कामगार : हे असे कर्मचारी आहेत ज्यांचे काम ऑनलाइन सॉफ्टवेअर ऍप्स किंवा फूड एग्रीगेटर प्लॅटफॉर्मवर आधारित आहे. उदा., झोमॅटो, स्वीगी, ओला आणि डुंझो.
प्लॅटफॉर्म नसलेले कामगार : हे कामगार सामान्यत: अनौपचारिक वेतन आणि पारंपरिक क्षेत्रातील काम करणारे कामगार जे अर्धवेळ किंवा पूर्णवेळ काम करण्यात गुंतलेले असतात. निती आयोगाच्या अहवालानुसार 2020-21 नुसार गिग कामगारांची संख्या 77 लाख (एकूण कर्मचाऱ्यांच्या 1.5 टक्के) वरून 2029-2030 पर्यंत 23.5 दशलक्ष (एकूण उपजीविकेच्या 4.1 टक्के) पर्यंत वाढेल. किरकोळ व्यापार आणि विक्री (सुमारे 2.7 दशलक्ष) आणि वाहतूक क्षेत्र (सुमारे 1.3 दशलक्ष) यांसारख्या अनेक गैर-कृषी क्षेत्रांमध्ये गिग कामगार कार्यरत आहेत.
सध्या सुमारे 47 टक्के गिग कामगार मध्यम कुशल नोकऱ्यांमध्ये आहे, सुमारे 22 टक्के उच्च कुशल नोकऱ्यांमध्ये आणि सुमारे 31 टक्के कमी कुशल नोकऱ्यांमध्ये आहे. अहवालानुसार, या क्षेत्रात 2011 ते 2012 आणि 2019 ते 2020 दरम्यान कामगारांची लक्षणीय वाढ नोंदवली आहे. शिक्षण क्षेत्रातही गिग कामगारांची 51 टक्क्यांनी वाढ झाली आहे. 2019 ते 2020 मध्ये गिग अर्थव्यवस्थेने भारताच्या स्थूल राष्ट्रीय उत्पादनात 1 टक्के इतके योगदान दिले आहे.
गिग अर्थव्यवस्थेचे फायदे
पूर्णवेळ कर्मचाऱ्यांपेक्षा कमी खर्चिक आहे. डिजिटल सेवांच्या माध्यमातून खर्च कमी करणे हे गिग अर्थव्यवस्था चालवण्याच्या प्रमुख फायद्यांपैकी एक मानले जाते. प्रकल्प पूर्ण करण्यासाठी केवळ अल्प मुदत आणि अल्प मुदतीचे कामगार वर्ग हवे असल्यास ते गिग अर्थव्यवस्थे द्वारे मिळतात. प्रकल्प संपला की हे गिग कामगार दुसऱ्या प्रकल्पासाठी काम करण्यास तयार होतात.
जर एखाद्या पूर्ण-वेळ कर्मचाऱ्याला नवीन कौशल्य शिकायचे असेल (किंवा तुम्हाला त्यांना नवीन कौशल्य शिकवायचे असेल), तर गिग इकॉनॉमीमध्ये, हे फ्री लान्सर किंवा उपकंत्राटदार त्यांच्या स्वत:च्या शिक्षणात गुंतवणूक करतात आणि ते शोधत असलेल्या भूमिका/काम मिळवतात. त्यामुळे असे कौशल्य असलेले कामगार स्वतःहून कंपनी पर्यंत पोहोचतात आणि काम मिळवतात. उबर, ओला आणि डुंझो या 24 तास सेवा देत आहेत. त्यासाठी लागणारा गिग कामगार वर्गही सहज उपलब्ध होतो.
गिग इकॉनॉमी ही एक वाढती आकर्षक बाजारपेठ आहे जी व्यक्तींना अतिरिक्त उत्पन्न मिळवू देते. गिग इकॉनॉमीमध्ये कार्यरत असलेल्या कामगारांना त्यांच्या इच्छेनुसार कोणतेही आणि किती तास काम करायचे हे पूर्णपणे कामगारावर अवलंबून असते.
गिग अर्थव्यवस्थेत काम करण्याचे तोटे
अनिश्चितता : गिग अर्थव्यवस्थेचा हा सगळ्यात मोठा परिणाम श्रमिकांवर होईल . कारण प्राधान्यतेनुसार व्यवसाय, उद्योग चालू असले तरी या व्यवसाय किंवा उद्योगांचा प्राधान्यक्रम बदललं तर त्या श्रमिकांना बेरोजगारीस सामोरे जावे लागेल. जसे कि स्वछता कामगार आज मोठ्या प्रमाणावर काम करत आहे. कारण या सरकारने स्वछता अभियानावर भर दिलेला आहे. पण भविष्यात जर यामध्ये बदल झाला तर नक्कीच या कामगारांना बेरोजगाराला सामोरे जावे लागेल.
असुरक्षितता ः गिग अर्थव्यवस्थेतील लवचिकता, नियमांचा अभाव आणि निरंकुशता यामुळे श्रमिक वर्ग असुरक्षित आहे. याचा परिणाम श्रमिक आणि ग्राहक दोघांवर होताना दिसतो. मालक आणि श्रमिक दोघांना कोणतेही नियम आणि निर्बंध नसल्याने दोघांच्या दृष्टीने असुरक्षितता आहे.