– माधुरी तळवलकर
“उन्हाळा सुरू झाला की, खानदेशी माणसाची जीभ बिबड्या आणि पापड खाण्यासाठी चुरचुरू लागते. खानदेशची बिबडी, चिकनीचे पापड आणि गुळात शिजवलेल्या जाड शेवया ज्यांनी खाल्ल्या नाहीत, ते अभागीच म्हणावे लागतील!’ अशा खुमासदार शब्दांत अशोक कोतवाल यांनी “दालगंडोरी’ पुस्तकात विविध खमंग पदार्थांचे रसभरीत वर्णन केले आहे.
ते वाचताना तोंडाला पाणी सुटले नाही तरच नवल! मात्र, यात फक्त पदार्थांचे वर्णन नाही. भरीत पार्टीसाठी बनवल्या जाणाऱ्या भरिताबरोबरच ते बनवणाऱ्या बायजाबायचे व्यक्तिचित्र रेखाटले जाते.
बिबड्या या पदार्थाबरोबर त्यातला खरा दर्दी बिबड्या बाप्पा याची आणि त्याच्या मुला-सुनांचीही मजेदार ओळख वाचकाला होते. जाड शेवया करता करता “शंकर खाये मिटक्या मारी न जी, नि पार्वती हासे दाराआडून जी…’ अशी गाणी म्हटली जातात; या साऱ्याचं मनोहारी वर्णन वाचताना आपण रंगून जातो.
खास पारंपरिक खानदेशी खाद्यपदार्थांविषयी वाचत असताना खानदेशातील लोकसंस्कृती, लोककथा, लोकपरंपरा, ओव्या, लोकगीते यांचेही या पुस्तकात अनोखे दर्शन होते. त्या त्या विशिष्ट पदार्थांबरोबर आणखी काय खायचे, चूल कशी धगधगत असते आणि रश्श्याचा वास कसा घमघमत राहतो हे चविष्ट वर्णन वाचल्याशिवाय यातल्या पदार्थांचे वर्णन पुरे होत नाही.
हे पदार्थ तरी किती असावेत! एकटांगी मुर्गी (भरली वांगी), सातपुडी पाटोड्या, शेवभाजी, फौजदारी डाळ, खिचडी, डुबुकवड्या, पाथरा, पाक-रोटी, गुळाची जिलेबी, गोडशेव, सांजोऱ्या, भजीमिसळ, फापडा, कळण्याची भाकरी, ढासलं, थुली… आणि या सगळ्या नावीन्यपूर्ण पदार्थांबरोबर मजेशीर किस्से, कहाण्या, लहानसं भाष्य… दालगंडोरी पार्टीबद्दल ते म्हणतात,
“दिवसभर शेतात काबाडकष्ट करणारी माणसं या दिवसात एकत्र येऊन सहभोजन करतात. एकमेकांशी हितगुज करतात, एक दुसऱ्याच्या जगण्यातील प्रसंगात गप्पांमधून समरस होतात.’
खरंच, या नैसर्गिक वातावरणाला शहरातील माणसं पारखी होतात याची हळहळ वाटते.
शेतकऱ्यांकडे ज्वारीची कणसं खुडणं वगैरे कामासाठी सकाळपासून रात्रीपर्यंत काम करण्यासाठी दुसरीकडून मजुरांची टोळी येते.
काम झाले की त्या खुशीत शेतकऱ्यांकडून मजुरांना जेवण दिलं जातं. थकलेले मजूर लाल तवंगाच्या मसालेदार उडदाच्या डाळीत भाकऱ्या मोडून मनसोक्त जेवत. शेतकरीही त्यांना खाऊ घातल्याने समाधान पावतात.
अशा काही प्रसंगांमधून आपली ग्रामसंस्कृती, त्यातला आपलेपणा हवासा वाटतो. सातपुडा रांगांमधील कडेकपारीत राहणाऱ्या आदिवासी पावरा समाजाची वैशिष्ट्यपूर्ण संस्कृती व परंपरा या पुस्तकातून नव्याने कळते.
एके ठिकाणी ते लिहितात, “हे वाफाळतं “ढासलं’ ताटात घेऊन त्यात साजूक तूप, बारीक गूळ घालून खाणं म्हणजे मजाच मजा!’ कॉपर कॉइन प्रकाशित दालगंडोरी पुस्तकातील कधी गरम जिलेबीचा निथळणारा पाक आपल्याला मोहवतो तर मुकेव्हा मिसळीच्या मसाल्याचा तिखटजार भूकचोर वास भस्सकन नाकात घुसतो. लेखकाची शैली खास खानदेशी! मिटक्या मारत वाचत राहावीशी वाटणारी!