देशातील विरोधकांना भुईसपाट करणे, टीका करणाऱ्या पत्रकारांना संपवणे, कधी जॉर्जियाला घाबरवणे, कधी क्रिमियाचा घास घेणे, तर कधी युक्रेनवर अंदाधुंद हल्ला करणे ही रशियाचे अध्यक्ष पुतीन यांची तऱ्हा आहे.
स्टॅलिनप्रमाणेच पुतीनही विस्तारवादी असून संपूर्णपणे एकाधिकारशाहीवादी आहेत. गेली 22 वर्षे रशियावर या ना त्याप्रकारे अधिराज्य गाजवणारे पुतीन हे दहशतवादी आणि आक्रमणवादी आहेत. या पार्श्वभूमीवर, सोव्हिएत महासंघाचे माजी अध्यक्ष मिखाईल गोर्बाचेव्ह हे शांततावादी होते आणि शीतयुद्ध संपवण्याची ऐतिहासिक कामगिरी त्यांनी बजावली. अर्थात, सोव्हिएत महासंघाचे विघटन मात्र ते थांबवू शकले नव्हते. दुसऱ्या महायुद्धानंतर रशिया महासत्ता बनला होता. तो अमेरिकेला आव्हान देऊ शकत होता. 1985 साली गोर्बाचेव्ह देशाचे सर्वोच्च नेते झाल्यानंतर, पाचच वर्षांनी सोव्हिएत महासंघाचे विघटन झाले आणि दोन ध्रुवीय जग एकध्रुवीय, म्हणजेच अमेरिकाकेंद्री बनले. गोर्बाचेव्ह यांच्या दुर्दैवाने ते अध्यक्ष बनले, तेव्हा देशाची अर्थव्यवस्था गर्तेत आली होती. रूबलचे जागतिक विनिमय बाजारात महत्त्व ओसरले होते. वस्तूंची प्रचंड टंचाई आणि महागाई निर्माण झाली होती.
एकेकाळी आधुनिकीकरणासाठी व तंत्रज्ञानासाठी प्रसिद्ध असलेला हा देश, त्यातही पिछाडीवर जात होता. याचे कारण, सत्ताधारी कम्युनिस्ट पक्षातील पुढाऱ्यांनी तुफान भ्रष्टाचार केला होता. अर्थव्यवस्थेला मूळ पदावर आणण्यासाठी गोर्बाचेव्ह यांनी ग्लासनोस्त, म्हणजे खुलीकरण आणि पेरेस्रोइका म्हणजे पुनर्रचना. या दोन संकल्पना अमलात आणल्या. कम्युनिस्ट राजवटीत अभिव्यक्तिस्वातंत्र्य नव्हते. समाजावर वेगवेगळी नियंत्रणे होती. ती त्यांनी काढून टाकली आणि त्यामुळे विरोधी मते व्यवस्थेला कळू लागली. सर्व गोष्टी, ज्या पोलादी पडद्याआड घडत, त्या हळूहळू कमी झाल्या. त्यामुळे पक्षातील व सरकारमधील गैरव्यवहार, अकार्यक्षमता जगासमोर आली. मात्र, त्याच्या परिणामी कम्युनिस्ट पक्षाच्या चिरफळ्या झाल्या. त्याचवेळी सोव्हिएत महासंघात बांधून ठेवलेली घटकराज्ये बंड करून उठली आणि ती स्वतंत्र झाली. सोव्हिएत महासंघ विस्कटून गेला. धर्म आणि प्रादेशिक अस्मितांचे अंगार उसळून बाहेर आले. गोर्बाचेव्ह यांना लेनिनचीच तत्त्वे कालमानाप्रमाणे बदल करून अमलात आणायची होती. देशाचे तुकडे पडावेत, असे त्यांच्या मनातही नव्हते. त्यांना समाजवादी अर्थव्यवस्थेच्या मूळ तत्त्वांना तिलांजली न देता, केंद्रीय नियोजनातील त्रुटी दूर करायच्या होत्या. त्यांना लोकशाही प्रक्रियेचे आकर्षण होते. मात्र, गोर्बाचेव्ह यांनी आणलेल्या सुधारणांमुळे कम्युनिस्ट देशातही उदारीकरण, उद्योगपतींना अधिक मोकळीक देणे, लायसन्स-परमिटराज संपुष्टात आणणे या गोष्टी होऊ लागल्या.
सोव्हिएत महासंघात लोकशाही व बाजारचलित अर्थव्यवस्थेची प्रक्रिया सुरू झाली. गोर्बाचेव्ह (Mikhail Gorbachev) यांनी सरकारी यंत्रणांवर असणारे पक्षाचे नियंत्रण कमी केले. त्यांनी घेतलेल्या पुढाकारामुळे हजारो राजकीय कैदी तुरुंगवासातून मुक्त झाले. कम्युनिस्टांकडून लोकशाहीच्या पुरस्कारासाठी निदर्शने होऊ लागली, तेव्हा गोर्बाचेव्ह यांनी कोणत्याही बळाचा वापर करण्यास नकार दिला. वास्तविक 1956 मध्ये हंगेरी आणि 1968 मध्ये चेकोस्लाव्हाकियात रणगाडे पाठवून, सोव्हिएत महासंघानेही आंदोलने चिरडून टाकली होती. गोर्बाचेव्ह यांनी वयाच्या सतराव्या वर्षांपासून कम्युनिस्ट पक्षात काम करण्यास सुरुवात केली आणि 1971 मध्ये ते पक्षाच्या मध्यवर्ती समितीवर निवडून गेले. विशेष म्हणजे, 1978 साली त्यांनी देशाचे कृषी धोरण कल्पकतेने राबवले. 1949 साली सोव्हिएत युनियनने आपल्या अणुबॉम्बची चाचणी केली आणि तेव्हापासून ते 1989 पर्यंत 40 वर्षे जागतिक अण्वस्त्रस्पर्धा सुरू होती. तसेच अमेरिका व सोव्हिएत या दोन महासत्तांकडेच प्रचंड मोठा अण्वस्त्रसाठा होता.
गोर्बाचेव्ह यांनी अध्यक्षीय सूत्रे हाती घेतल्याबरोबर सोव्हिएत व्यवस्थेतील दोषांवर हल्ला चढवण्यास सुरुवात केली. चेर्नोबिल येथे 1986 साली झालेल्या अणुभट्टीतील अपघातामुळे पाचशे जणांचा मृत्यू झाला होता. जर उद्या अणुयुद्ध झाले, तर किरणोत्सर्गाचे घातक परिणाम मनुष्यजातीवर होतील, याची जाणीव गोर्बाचेव्ह यांना झाली. त्यांनी 1987 साली अमेरिकेचे तेव्हाचे अध्यक्ष रोनाल्ड रेगन यांच्यासमोर असा प्रस्ताव मांडला की, उभय महासत्तांनी अण्वस्त्रे संपूर्णतः नष्ट करण्याचा संकल्प करावा. त्यावेळी अमेरिकेतील शास्त्रज्ञांनी स्टार वॉर्स या नावाने ओळखला जाणारा अण्वस्त्रांचा प्रकल्प राबवण्यास सुरुवात केली होती. आयझॅक ऍसिमोव व कार्ल सेगन यांच्यासारखे जगद्विख्यात विज्ञानलेखक स्टार वॉर्सच्या भयानक परिणामांविरुद्ध प्रचार करत होते. अमेरिकेतील युद्धखोर रेगनवादी उजवे लोक मात्र स्टार वॉर्सचा पुरस्कार करत होते. एवढेच काय, ब्रिटिश पंतप्रधान मार्गारेट थॅचर यादेखील सोव्हिएत सैतानाचा मुकाबला करण्यासाठी स्टार वॉर्सची योजना चालूच ठेवावी, असे मत मांडत होत्या, मात्र गोर्बाचेव्ह यांना पृथ्वी बेचिराख करणारी अस्त्रे नको होती. जगात पुन्हा हिरोशिमा व नागासाकीसारखे भयंकर प्रयोग होऊ नयेत, असे त्यांना वाटत होते. भांडवलशाही विरुद्ध समाजवाद, या वादांपेक्षाही शांतता, मानवजातीचे कल्याण आणि संस्कृती या बाबी अधिक मोलाच्या आहेत, असे त्यांना वाटत होते.
गोर्बाचेव्ह यांनी पूर्व युरोपीय देश आणि अफगाणिस्तानातील सोव्हिएत सैन्य माघारी आणण्यास सुरुवात केल्यानंतर, गोर्बाचेव्ह हे फक्त पोकळ वल्गना करत नाहीत, तर आपले शब्द कृतीत आणतात, यावर अमेरिकेतील राजकारण्यांचाही विश्वास बसू लागला. परंतु त्याचवेळी सोव्हिएत युनियनमध्ये राष्ट्रवादी उठाव होऊन सामाजिक असंतोष निर्माण झाला. गुन्हेगारी वाढू लागली. ब्रेडसाठी दुकानांबाहेर प्रचंड रांगा लागू लागल्या. म्हणजेच जगात गोर्बाचेव्ह यांच्या शांततावादाला यश येत असतानाच आणि त्यांची लोकप्रियता वाढत असतानाच, देशात मात्र ते अप्रिय होऊ लागले होते. 1991 च्या डिसेंबरमध्ये क्रेमलिनवरील कम्युनिस्टांचा लाल झेंडा खाली उतरला आणि सोव्हिएत महासंघ विस्कटू लागला. तेव्हा गोर्बाचेव्ह यांनी राजीनामा दिला. त्यानंतरच्या काळात ते जगप्रसिद्ध वृत्तपत्रांसाठी एक स्तंभ लिहू लागले. जगद्विख्यात विद्यापीठांतून व्याख्याने देऊ लागले.
सोव्हिएत समाजात कम्युनिस्ट व्यवस्थेविषयी जो असंतोष होता, तो हळूहळू प्रकट होऊ लागला. देशात लोकशाहीकरण सुरू झाले आणि त्यामुळे शीतयुद्ध संपले. सोव्हिएत महासंघाने आपले तत्त्वज्ञान बदलण्यास आरंभ केल्यानंतर, अमेरिकेलाही आपले सोव्हिएतविरोधी आक्रमक धोरण बदलावे लागले व म्हणून शीतयुद्ध समाप्त झाले, अशी मांडणी गोर्बाचेव्ह यांनी आपल्या लेखनातून केली होती. आज जगात अनेक देशांतील उजव्या विचारसरणीच्या सत्ताधीशांनी युद्धखोरी, मर्दुमकीच्या नावाखालील हिंसाचार आणि वंशवाद व धर्मवाद यांचा पुरस्कार करण्यास सुरुवात केली आहे. अशावेळी गोर्बाचेव्ह यांच्यासारख्या वैचारिक क्रांती करणाऱ्या शांततावाद्याची जगाला गरज होती. या परिवर्तनवाद्यास सलाम!