– विलास भि. कोळी
उगाच म्हटलेलं नाही “राकट देशा, कणखर देशा’, दगडांच्या देशा. काळा खडक समजल्याशिवाय आपणाला महाराष्ट्र समजणार नाही. आपली संस्कृतीही समजणार नाही.
वाडा, गढी, किल्ले, मंदिर, मूर्ती, शिल्प याकडे आपले पूर्वज खूप वैज्ञानिक, शास्त्रीय, अभ्यासपूर्ण पद्धतीने पाहात होते. त्याबाबत त्यांनी इतके विपूल लिखाण करून ठेवले आहे की ते वाचल्यावर अक्षरश: आपण स्तंभित होऊन जातो. दगडाचेसुद्धा लिंग प्रकार असतात हे वाचल्यावरच कळते.
पुल्लिंगी दगड : हे दगड आकाराने मोठे त्यावर ठोकले असता घंटीप्रमाणे खणखणीत आवाज येतो. आयताकृती, सौंदर्यपूर्ण, मुळापासून वरच्या टोकापर्यंत एका रंगाची, वजनदार, घणाचा घाव घातला असता जिच्यातून अग्निस्फुल्लिंग बाहेर पडतात असे दगड पुल्लिंगी समजतात. पुल्लिंगी दगड भिंत व शिखर बांधकामात वापरतात.
स्त्रीलिंग दगड : हे दगड मध्यम आकाराचे, तालवाद्याप्रमाणे जिच्यातून आवाज येतो. मुळाच्या बाजूला जाड व टोकाच्या बाजूला मुळापेक्षा कमी जाड, मध्यम आकाराची, स्पर्शाला शीतल लागणारी शिळा स्त्रीलिंगी समजतात. स्त्रीलिंगी दगड अधिष्ठान व उपपीठ बांधताना वापरतात.
नपुंसकलिंगी दगड : हे दगड आकाराने लहान, गोलगरगरीत, रुक्ष, बद्द आवाज येणारा, मूळाला लहान व टोकाला जाड, त्रिकोणाकार किंवा ज्याच्या एक बाजूची लांबी समोरील बाजूच्या लांबीपेक्षा फारच लहान असते असा दगड नपुंसकलिंगी असतो. नपुंसकलिंगी दगड पायासाठी वापरतात.
नैसर्गिकरित्या मिळणारे व वाडा बांधकामातील प्रमुख घटक म्हणजे दगड होय. दगड बांधकामाविषयी सांगावयाचे झाल्यास त्याची अत्यंत सोपी व्याख्या दिली जाईल. बलदंड शत्रूचे आक्रमण रोखण्यासाठी उभारलेला अडथळा. ऊन, वारा, पाऊस व इतर कारणांनी कण सुटे होऊन दगडाची झीज होण्याचे प्रमाण फारच कमी असते. त्यामुळे बांधकामासाठी फार पूर्वीपासून दगडाची निवड आपल्या पूर्वजांनी केलेली आहे.
जुने बांधलेले वाडे पाहिल्यावर पहिला प्रश्न पडतो की हे बांधण्यासाठी एवढे दगड आणले कुठून? कसे आणले असतील, त्यावेळचे रस्ते कसे असतील. किल्ला बांधण्यासाठी दगड किल्ल्यातूनच काढले जातात. नंतर त्या दगडाच्या खाणीचे रूपांतर पाण्याच्या टाक्यात, तलावात केले जायचे. अशा प्रकारे किल्ल्यासाठी लागणाऱ्या दगडाची गरज भागून किल्ल्यावर पाण्याचे साठे तयार होत.
बांधकाम सुरू करावयाचे म्हटले की प्रथम दगडाच्या खाणी कुठे काढायच्या त्यासाठी पाहणी होत असे. दगडाची खाण नक्की झाली की, त्या खाणीतून आपल्याला लागेल तेवढा दगड निघेल ना हे पाहिले जाई. त्या खाणीतील दगडाच्या चाचण्याही होत असे. दगडांचा रंग, टिकाऊपणा, कणखरपणा, अग्निप्रतिबंधक, आम्लाचा परिणाम अशा त्या चाचण्या असत.
फार वर्षांपूर्वी खाणीतून दगड काढण्याचे वेगवेगळे तंत्र लोकांनी वापरलेले आहे. दगडाचा पृष्ठभाग तापवून, पहारीचा उपयोग करून, सुरूंग लावून याप्रकारे दगड काढत असत.
दगड घडाईचे प्रकार : खांडकी, सडकीव, माटीव, बोरट, बाजरी, सजगुरी, बुची, दात्री, टीचीव, मच्छी कोपरा, चौकोनी कोपरा असे घडलेल्या दगडाच्या भिंतीचे वैभव असे. आता हे प्रकार व वैभव लोप पावत चालले आहे.
दगड घडवणे खूप कष्टाचे आणि वेळखाऊ काम असते. दगड घडवताना त्याचे चार टप्पे असतात त्यांना घडी असे म्हणतात. प्रत्येक घडीची वेगळी छिन्नी असते. एका विशिष्ट हातोडीने दगड हवा तसा फोडला जातो. त्यानंतर पहिली घडी म्हणजे वस्तूच्या आकारानुसार त्या दगडाचे पहिले ओबडधोबड कोरीवकाम. त्यानंतर दुसरी घडी, ज्यात वस्तू आकार घेते.
तिसरी घडी म्हणजे वस्तू ओबडधोबड स्वरूपात तयार होते आणि चौथी घडी म्हणजे वस्तूला सुबक, आकर्षक केले जाते. जेव्हा चौथी घडी चालू असते, तेव्हा वस्तूच्या कोरीवकामाचे चार प्रकार असून त्यांना माठ म्हणतात. पहिला हरभरा किंवा बोरठ माठ, त्यानंतर ज्वारी माठ, त्यानंतर बाजरी किंवा सजगुरी माठ आणि चौथा माटीव माठ.
प्रत्येक माठाची छन्नी वेगळी असते. हरभरा माठ म्हणजे छन्नीने एका घावात दगडाला पडलेली खोके ही हरभऱ्याच्या आकाराची असते. ज्वारीच्या माठात ती ज्वारी एवढी आणि सजगुरी माठात ती बाजरी एवढी असते. म्हणजे वस्तू अधिक सुबक केली जाते.
माटीव दगड बांधकाम : याची घडाई अतिशय काळजीपूर्वक करावी लागते, लहानलहान छन्नीचा उपयोग करून पृष्ठभाग, तळभाग, दर्शनी भाग घडवलेले असतात. घडीव दगड विशिष्ट पद्धतीने तासलेले आसतात. तसेच यामधील चुन्याच्या सांध्याची जाडी 2 मि.मी. पेक्षा कमी असते.
माटीवमध्ये दगड अगदी गुळगुळीत असा केला जातो. देवदेवतांच्या मूर्ती अशा माटीव माठात बनवल्या जातात. एखादी वस्तू कोणत्या माठात हवी आहे त्यावर तिची किंमत ठरते. कारण सजगुरी आणि माटीव माठास खूप श्रम लागतात.
सडकीव दगड बांधकाम : दगडावर मध्यम प्रतीचे घडीव काम केलेले असते. याचे तळभाग व बाजूचे पृष्ठभाग साध्या छन्नीने समतल केलेले असतात. समतलाची अचूकता लक्षात न घेता घडीव काम असते. दोन दगडातील सांध्याची जाडी 6 मि.मी.पेक्षा जास्त ठेवत नाहीत.
खांडकी दगड बांधकाम : दर्शनी भागातील काही भाग छिन्नीने घडविणे आणि बाकीचा भाग तसाच ठेवणे. असा अर्धवट घडीव दगड उपयोगात आणून दगडी बांधकाम करतात. या दगडाचा आकार ओबडधोबड, आकारहीन, लहान मोठे उंचवटे असलेला असतो.
बोरट दगड बांधकाम : दगडावर मध्यम प्रतीचे घडीव केलेले असते. याचे तळभाग आणि बाजूचे पृष्ठभाग साध्या छन्नीने समतल केलेले असतात. समतलाची अचूकता लक्षात न घेता घडीव काम केलेले असते. दोन दगडातील सांध्याची जाडी 6 मि.मी.पेक्षा जास्त ठेवत नाहीत. यामध्ये छन्नी वेगळ्या प्रकारची असते.
दरवाजा व दर्शनी भागासाठी माटीव घडाई व बाजूने भिंतीला सडकीव अथवा बुच घडाईचे दगड वापरल्याचे दिसते. सर्वच ठिकाणी माटीव दगड वापरला असता तर दगड घडण्यासाठी वेळ लागला असता, त्यासाठी दगडही वेगळा घ्यावा लागला असता व खर्चही जास्त झाला असता.
जमिनीवर चालताना पायांना त्रास व्हायला नको म्हणून त्याठिकाणी माटीव अथवा बाजरी घडाईचे दगड वापरल्याचे दिसते. वाड्याचे बांधकाम झाल्यानंतर दगडी जमीन सर्वात शेवटी तयार करत असत. या कामासाठी शिल्लक राहिलेला दगडच वापरलेला दिसतो.