माधव विद्वांस
मराठीतील व्याकरणकार व निबंधकार मोरो केशव दामले यांचे आज पुण्यस्मरण. त्यांचा जन्म गणपतीपुळे नजीकच्या मालगुंड या गावी 7 नोव्हेंबर 1868 रोजी झाला. त्यांचे व्यक्तिमत्त्व रुबाबदार होते. 5 फूट 6 इंच उंची त्यांना लाभली होती. गौरवर्ण, रुंद कपाळ त्यावर उभे गंध, पुणेरी पगडी, पांढरा शर्ट, त्यावर गळाबंद पारशी कोट व पांढरे शुभ्र धोतर असा त्यांचा पेहराव असायचा. त्यांचे वडील केसो विठ्ठल हे प्राथमिक शिक्षक होते व कालांतराने रा. सा. मंडलिक यांच्या वेळणे या गावच्या शेतीचे कारभारी म्हणून काम पाहात असत. त्यांना तीन मुलगे झाले व तिघांनीही आपापल्या क्षेत्रांत नावं कमावले.
कविवर्य केशवसुत व पत्रकार सी. के. दामले हे मोरो केशवांचे बंधू. मोरो केशवांचे शालेय शिक्षण दाभोळ, बडोदे व अमरावती येथे, तर उच्च शिक्षण पुण्याच्या डेक्कन कॉलेजात झाले. डेक्कन कॉलेजात डॉ. रा. गो. भांडारकर आणि प्राचार्य सेल्बी हे त्यांचे मार्गदर्शक होते. त्यांच्या विचारसरणीचा प्रभाव असल्यामुळे मोरो यांची मते सुधारक झाली. पुढे ते दत्तभक्तही झाले. वर्ष 1892 मध्ये ते बी.ए. झाले तसेच वर्ष 1894 मध्ये तत्त्वज्ञान हा विषय घेऊन एम.ए. झाले. एम.ए. झाल्यानंतर 1894 ते 1908 पर्यंत ते उज्जैनच्या माधव कॉलेजात तत्त्वज्ञानाचे प्राध्यापक होते.
वर्ष 1911 मध्ये चौदा वर्षे परिश्रम करून त्यांनी “शास्त्रीय मराठी व्याकरण’ या 990 पृष्ठांच्या एकमेवाद्वितीय मौलिक अशा ग्रंथाची निर्मिती केली. हा ग्रंथ दामोदर सावळाराम आणि कंपनी यांनी प्रकाशित केला. मुळात हा विषय अत्यंत क्लिष्ट व रुक्ष आहे पण चिकाटीने त्यांनी हा ग्रंथ पूर्ण केला. त्यामुळे व्याकरणाचे नियम मराठीत आले व भाषा व लेखन सोपे होत गेले. पूर्वी पाणिनी, जगन्नाथ पंडितराज, स्वरूपाचार्य, वाचस्पती मिश्र, हेमचंद्राचार्य हे वैयाकरणकार (व्याकरणकार) होते. परंतु हे सर्व संस्कृतचे वैयाकरणकार होते. मात्र मराठीत हे काम करणारे मोरो केशव हे पहिले व्याकरणकार आहेत. त्यामुळे त्यांना मराठी व्याकरणकारांत अग्रस्थान मिळालेले आहे.
“शुद्धलेखन सुधारणा अथवा सरकारी बंडावा’, “शास्त्रीय मराठी व्याकरण’ हे त्यांचे ग्रंथ मराठीसाठी दीपस्तंभ ठरले आहेत. “ग्रंथमाला’ या मासिकातून त्यांनी लिहिलेल्या लेखांचे “विचारभ्रमण’ व “आधुनिक असंतोष’ (एडमंड बर्कच्या “प्रेझंट डिस्कंटेन्ट’चे मराठी भाषांतर) हे ग्रंथ प्रसिद्ध झाले. व्याकरणकार मोरो केशवांनी तर्कशास्त्रावरही “न्यायशास्त्रे’ या ग्रंथाचे दोन भागांत लेखन केले. शास्त्रीय मराठी व्याकरण या ग्रंथामुळे मराठीसह हिंदी व्याकरणावरही परिणाम झाला आहे.
हिंदी व्याकरणकार पं. कामताप्रसाद गुरू यांनीही त्यांचा आवर्जून आदरपूर्वक उल्लेख केला आहे. 1911 साली प्रकाशित झालेल्या या ग्रंथाच्या पहिल्या आवृत्तीची चिकित्सक आवृत्ती कृ. श्री. अर्जुनवाडकरांनी संपादित केली. या चिकित्सक आवृत्तीत “मोरो केशव दामले: व्यक्ती, वाङ्मय’ हा उपन्यास, संपादकीय टिपणे, सविस्तर विषयानुक्रम आणि विषयसूची अशी अनेकविध अध्ययनसामग्री उपलब्ध आहे. या आवृत्तीचा “संपादनाचा आदर्श’ अशा शब्दांत अभ्यासकांनी गौरव केला. अर्जुनवाडकर यांनी “व्याकरणकार मोरो केशव दामले’ हे चरित्र लिहिले. 30 एप्रिल 1913 रोजी बोरघाटानजीक झालेल्या रेल्वे अपघातात त्यांचे निधन झाले.