भारतीय गणितज्ज्ञ, संख्या सिद्धांत या विषयातील तज्ज्ञ श्रीनिवास रामानुजन यांचा आज स्मृतिदिन. त्यांचा जन्म 22 डिसेंबर 1887 रोजी तामिळनाडूतील कोइम्बतूर जिल्ह्यातील एरोड येथे झाला. त्यांचे शिक्षण नारळासाठी प्रसिद्ध कुंभकोणम् या गावात झाले. त्यांनी लहानपणापासूनच त्रिकोणमितीचा स्वतःच अभ्यास केला व वयाच्या चौदाव्या वर्षी लेनर्ड ऑयलर (1707-83) यांनी पूर्वसूचित केलेली प्रमेये मांडली.
वर्ष 1903 मध्ये त्यांना जी. एस. कार यांचा “सिनॉप्सिस ऑफ एलिमेंटरी रिझल्टस् इन प्युअर अँड प्लाइड मॅथेमॅटिक्स’ हा ग्रंथ अभ्यासण्याची संधी मिळाली. या ग्रंथात 1860 सालापूर्वीची सुमारे 6 हजार प्रमेये होती. या ग्रंथामुळे रामानुजन यांच्या कुशाग्र बुद्धीला अधिकच चालना मिळाली. त्यांनी कार यांच्या ग्रंथातील प्रमेये प्रमाणभूत ग्रंथांशी पडताळून पाहिली परंतु त्यापूर्वी त्यांचा गणितावरील चांगल्या ग्रंथांशी संपर्क न आल्याने त्यांना प्रत्येक वेळी स्वतः मूलभूत संशोधन करावे लागले, हे काम सुरू असताना त्यांनी अनेक नवीन बीजगणिती श्रेणीही शोधून काढल्या. त्यांच्या असामान्य बुद्धिमत्तेमुळे माध्यमिक शाळेत असतानाच ते अनेक प्रमेये आणि गणिती सिद्धांत सांगत.
चरितार्थासाठी नोकरी शोधत असताना त्यांना नेल्लोरचे जिल्हाधिकारी कार्यालयात शिफारसपत्र मिळाले. जिल्हाधिकारी रामचंद्र राव यांना स्वतःला गणितात रस असल्याने व रामानुजन यांची गणितातील आवड पाहून कारकुनी काम करण्याऐवजी त्यांना मद्रास येथे परत पाठविले. तसेच त्यांनी त्यांच्या चरितार्थाला काही काळ मदत केली व शिष्यवृत्ती मिळविण्यासाठीही प्रयत्न केले. परंतु हे प्रयत्नही निष्फळ ठरल्यावर 1912 मध्ये रामानुजन यांना मद्रास बंदर विश्वस्त मंडळाच्या (पोर्ट ट्रस्टच्या) कार्यालयात नोकरी मिळाली. नोकरी करीत असताना त्यांनी “जर्नल ऑफ द इंडियन मॅथेमॅटिकल सोसायटी’ या नियतकालिकात आपले लेखन प्रसिद्ध करण्यास सुरुवात केली.
रामानुजन यांनी केंब्रिज येथील गणिताचे प्राध्यापक सर गॉडफ्री हॅरल्ड हार्डी यांच्याशी पत्रव्यवहार सुरू केला. पहिल्या पत्रात त्यांनी गणिताच्या विविध शाखांत स्वतः शोधलेल्या शंभराहून अधिक प्रमेयांसंबंधी माहिती दिली. ते वाचून हार्डी प्रभावित झाले व त्यांनी रामानुजन यांना केंब्रिजला येण्याचे निमंत्रण दिले. सुरुवातीस त्यांनी काही कारणास्तव ते नाकारले व त्यामुळे मद्रास विद्यापीठाची दोन वर्षांची शिष्यवृत्ती त्यांना देण्यात आली. कालांतराने हार्डी यांचे सहकारी ई. एच. नेव्हिल हे मद्रासला आलेले असता त्यांनी प्रयत्न करून रामानुजन यांना केंब्रिज येथे जाण्यासाठी तयार केले.
वर्ष 1914 मध्ये रामानुजन यांना केंब्रिज येथील ट्रिनिटी कॉलेजात प्रवेश देण्यात आला. तेथे हार्डी व जे. ई. लिट्लवुड यांच्या मार्गदर्शनाखाली रामानुजन यांचे संशोधन सुरू झाले. इंग्लंडमधील पाच वर्षांच्या वास्तव्यात त्यांचे 21 निबंध प्रसिद्ध झाले. याखेरीज इंडियन मॅथेमॅटिकल सोसायटीच्या जर्नलमध्ये त्यांचे 12 निबंध प्रसिद्ध झाले. मात्र रामानुजन यांना इंग्लंडमधील हवामान भावले नाही आणि त्यांची तब्येत बिघडली. तेव्हा इंग्लंड पहिल्या महायुद्धामध्ये सहभागी असल्यामुळे इंग्लंडला अन्नाचा तुटवडा पडला होता आणि रामानुजन हे शाकाहारी होते. तेथे शाकाहारी अन्नाचा तुटवडा असल्यामुळे त्यांची तब्येत आणखी खालावली. अखेर ते भारतात परत आले. परंतु खालावलेली तब्येत काही सुधारली नाही. तशातच 26 एप्रिल 1920 रोजी रामानुजन यांचे निधन झाले.
माधव विद्वांस