डॉ. मेघश्री दळवी
गणित म्हटलं की काही जणांच्या उरात धडकी भरते, तर बहुतांशी गणित संकल्पना अमूर्त असल्याचा काही जणांचा ग्रह असतो. प्रत्यक्षात गणित म्हणजे अनंत पैलूंनी सजलेलं शास्त्र आहे. त्याचा उपयोग अनेक अनोख्या प्रकारे करत येतो आणि त्यातले काही प्रकार तर पार आपल्या कल्पनेपलीकडचे असतात! असाच एक गमतीदार वापर झाला आहे तो एक पॉप गाणं कोणी लिहिलं याचा वाद सोडवण्यासाठी. खरं वाटत नाही ना? मग वाचा पुढे.
बीटल्स हा अत्यंत लोकप्रिय पॉप ग्रुप. त्यांची अनेक गाणी चार्टबस्टर म्हणून गाजली. त्यात चौघे जण असले, तरी गाणी लिहिणारे मुख्य दोघे होते जॉन लेनन आणि पॉल मॅककार्टनी. त्यांनी जवळजवळ दोनशे गाणी बांधली. सुरुवातीलाच त्यांनी ठरवलं होतं, की गाणं कोणीही रचलं तरी नाव दोघांचंही द्यायचं. आपल्याकडच्या शंकर-जयकिशन, लक्ष्मी-प्यारे यांच्यासारखं. पुढे बीटल्स नावारूपाला आले, त्यांनी इतिहास रचला. चौघेही मोठे सेलिब्रिटी झाले तसं फॅन्सचं कुतूहल जागृत झालं. कोणतं गाणं कुणी लिहिलं यावर चर्चा सुरू झाली. काही वेळा स्वत: लेननने आपली गाणी कोणती ते जाहीर केलं, तर त्याच्या मृत्यूनंतर मॅककार्टनी अधूनमधून काही माहिती देत राहिला.
तरी एक गाणं उरलं. “इन माय लाइफ’ हे गाणं नक्की कोणाचं हे खुद्द लेनन आणि मॅककार्टनी खात्रीने सांगू शकत नव्हते. कदाचित ते दोघांनी मिळून बांधलं असेल. पण फॅन्सचं एकमत होत नव्हतं. प्रत्येकाची स्वतंत्र अशी विशिष्ट शैली असते, पण एकत्र काम करताना शैलीची सरमिसळ होऊ शकते.
कॅनडातल्या डलहाऊजी युनिव्हर्सिटीतल्या जेसन ब्राऊन या गणिताच्या प्राध्यापकांनी यासाठी गणिताचा आधार घ्यायचा चंग बांधला. बेएशियन क्लासिफिकेशन मॉडेलिंग हे स्टॅटिस्टिक्समधलं संभाव्यता (प्रॉबॅबिलिटी) तंत्र वापरून त्यांनी हे गाणं जॉन लेननचंच हे निश्चित केलं. आपल्याला येणाऱ्या मेल्समध्ये स्पॅम किंवा फुटकळ मेल्स कोणत्या हे ओळखण्यासाठी त्यातल्या शब्दांचं आणि शब्दसमूहांचं विश्लेषण केलं जातं. तशाच पद्धतीने ब्राऊन यांनी गाण्याच्या सुरावटींचं विश्लेषण करत लेननच्या आणि मॅककार्टनीच्या इतर गाण्यांमधल्या सुरावटींशी तुलनात्मक अभ्यास केला. ब्राऊनसोबत हार्वर्ड विद्यापीठातले स्टॅटिस्टिशियन मार्क ग्लिकमन होते. ते स्वत: उत्तम पियानो वाजवतात.
बीटल्सच्या गाण्यांमध्ये तंतुवाद्यांचा वापर, सूर, स्वरसमूह यांच्यात कोणते आकृतिबंध (पॅटर्न) आढळतात यांचं गणिती दृष्टीने सखोल विश्लेषण दोघांनी केलं. हे आकृतिबंध कालानुरूप आणि एकमेकांच्या प्रभावानुसार बदलत गेले याची नोंदही त्यांनी या बेएशियन क्लासिफिकेशन मॉडेलिंगमध्ये घेतली. त्यांच्या या तब्बल दहा वर्षांच्या परिश्रमाचं फलित म्हणजे “इन माय लाइफ’ वर निर्विवादपणे लेननचाच ठसा आहे हा निष्कर्ष.
गणिती तंत्राचा असा वापर पाहिला की संशोधकांच्या कल्पनाशक्तीला दाद द्यावीशी वाटते. एका गाण्यासाठी दहा वर्षे ही त्यांची चिकाटी देखील खरोखरच वाखाणण्यासारखी!