– डॉ. रिता शेटीया
कोणत्याही देशासाठी परकीय चलनसाठा मुबलक प्रमाणात असणे, हे त्या देशाच्या अर्थव्यवस्थेच्या सुदृढतेचे लक्षण आहे. मात्र भारताकडील परकीस चलनसाठ्यात चढउतार पाहायला मिळतो.
जागतिक स्तरावर पाहिले असता परकीय चलनसाठ्यात भारत जगात चीन, जपान आणि स्वित्झर्लंडनंतर चौथ्या क्रमांकावर आहे. तर रशिया पाचव्या स्थानावर आहे. परंतु अलीकडे भारताच्या परकीय चलनाच्या साठ्यात मोठी घट झाली आहे. परकीय चलनसाठा 20 ऑक्टोबर 2023 रोजी संपलेल्या आठवड्यात 2.363 अब्ज डॉलरने घसरून 585.3 अब्ज डॉलर झाला आहे.
आरबीआय आणि केंद्र सरकार आंतरराष्ट्रीय स्तरावरील आर्थिक संकटे आणि बदलती धोरणे यावर बारकाईने लक्ष ठेवून आहे. आयातीच्या संदर्भात गेल्या 18 महिन्यांहून अधिक सुस्थितीत भारत असल्याची माहिती आहे. जागतिक पातळीवरील स्पर्धा, परकीय गुंतवणुकींमध्ये सातत्याने होणारी चढउतार, रेपो मार्केट, सोने खरेदी, चलन तरलता यावरही मध्यवर्ती बॅंकेची नजर आहे. परकीय चलनसाठ्याच्या प्रमाणाची आणि विनिमयाची अस्थिरता, डॉलरच्या तुलनेत रुपयाची कामगिरी, सोन्याच्या दरांतील चढउतार या दृष्टिकोनातून परकीय गंगाजळीतील वाढीचा विचार केला जातो. आरबीआयतर्फे जाहीर करण्यात आलेल्या माहितीनुसार सोन्याच्या साठ्यातही वाढ झालेली आहे. सोन्याच्या साठ्याचे मूल्य 7.6 कोटी डॉलर्सनी वाढून 36.372 अब्ज डॉलर्सवर पोहोचले आहे.
आंतरराष्ट्रीय नाणेनिधीकडे असलेल्या एसडीआरचे मूल्य 4.9 कोटी डॉलर्सनी वाढून 1548 अब्ज डॉलर्सवर पोहोचले आहे. आंतरराष्ट्रीय नाणेनिधीकडे असलेला भारताचा परकीय चलनसाठाही 13.9 कोटी डॉलर्सने वाढून तो 5.105 डॉलरवर पोहोचला असल्याची माहिती रिझर्व्ह बॅंकेने जाहीर केली आहे. करोनाच्या संकटात भारतीय अर्थव्यवस्थेच्या बळकटीसाठी परकीय चलनसाठ्यातील वाढ ही अत्यंत महत्त्वाची होती. सध्याच्या भरभक्कम साठ्यामुळे आपला देश 18 महिन्यांच्या आयातीसाठी सक्षम आहे. इतर देशांच्या तुलनेत भारत सुस्थितीत आहे. जपानमध्ये 22 महिन्यांपर्यंत तर स्वित्झर्लंडमध्ये 39 महिन्यांपर्यंत आयात करण्याची क्षमता आहे.
परकीय चलनसाठा घसरण्याचे मुख्य कारण म्हणजे रुपयात झालेल्या घसरणीमुळे देशाच्या परकीय चलनात घट झाली आहे. हा साठा 595 अब्ज अमेरिकन डॉलरवर पोहोचला आहे. दोन महिन्यांत पहिल्यांदाच हा साठा सहाशे अब्ज अमेरिकन डॉलरच्या खाली आला आहे. मागच्या आठवड्यात भारताच्या परकीय चलन साठ्यात 7.3 अब्ज अमेरिकन डॉलरची घट होऊन परकीय साठा दोन महिन्यांच्या नीच्चांकीवर पोहोचला आहे. रिझर्व्ह बॅंकेने जाहीर केलेल्या ताज्या माहितीनुसार, परकीय चलनात अलीकडे आलेली घसरण मागच्या सहा महिन्यांतील सर्वोच्च आहे.
डॉलरच्या तुलनेत रुपयात झालेली घसरण हे यामागचं सगळ्यात मोठं कारण आहे. आजही एक डॉलर बरोबर 83.25 रुपये आपणास मोजावे लागतात. कारण, परकीय चलनात भारताने खरेदी केलेले बॉंड आणि इतर असेट्सचं मूल्य रुपयातील घसरणीमुळे कमी झालं आहे. पण, त्यामुळे परकीय चलनसाठा 600 अब्जापेक्षा खाली गेला आहे. शिवाय रुपयाची आणखी पडझड होऊ नये यासाठी रिझर्व्ह बॅंकही आपल्याकडे असलेल्या अमेरिकन डॉलरची विक्री करत आहे. याचाही परिणाम परकीय चलनावर होत आहे. 11 ऑगस्टला संपलेल्या आठवड्यात देशाच्या परकीय चलनसाठ्यात 708 दशलक्ष अमेरिकन डॉलरची भर पडली होती आणि परकीय चलनसाठा 602 अब्ज अमेरिकन डॉलरवर पोहोचला होता.
परकीय चलनसाठ्यात पुढील बाबींचा समावेश होतो 1) मध्यवर्ती बॅंकेकडे असलेले परकीय चलन (एफसी) 2) मध्यवर्ती बॅंकेकडील सोने 3) स्पेशल ड्रॉईंग राइट्स् (एसडीएल): सदस्य देशांचा आंतरराष्ट्रीय नाणेनिधीच्या एकूण भांडवलातील वाटा 4) रिझर्व्ह ट्रान्च पोझिशन (आरटीपी): सदस्य देशांचा आयएमएफमधील असलेल्या भांडवलापैकी परकीय चलनाच्या स्वरूपातील वाटा.
परकीय चलन हे आंतरराष्ट्रीय व्यापाराच्या व्यवहारातील महत्त्वाचा घटक असून, यामुळे परकीय व्यापारात तरलता राहते. जागतिकीकरणाच्या स्थितीत जगात परकीय चलन महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावते. मागील वर्षात परकीय चलनसाठ्यात वाढ होण्याची कारणे पहिली असता, 1) रिझर्व्ह बॅंकेकडील परकीय चलन 463 दशलक्ष डॉलर्सने वाढून 568.74 अब्ज डॉलर्स झाले आहे. 2) सोने साठ्यात 377 दशलक्ष डॉलर्स वाढ होऊन तो 37.33 अब्ज डॉलर्स झाला आहे. परकीय चलनसाठ्यात वाढ करण्यासाठी सरकारने केलेले प्रयत्न ते म्हणजे 1) आत्मनिर्भर भारत 2) शुल्क सूट योजना 3) निर्यात मालावर शुल्क किंवा कर माफी 4) निर्विक (निर्यात ऋण विकास योजना) 5) सर्वाधिक गुंतवणूक आकर्षित करणाऱ्या सर्वोच्च देशांपैकी भारत एक आहे. याशिवाय देवदत्त अधिकाराअंतर्गत विदेशात बसलेल्या भारतीय नागरिकांनी परकीय चलनात पाठवलेल्या रकमेमुळे विदेशी चलनात वाढ झालेली दिसून येते.
देशाच्या परकीय चलनसाठ्याने ऑक्टोबर 2011 मध्ये 645 अब्ज डॉलर इतका उच्चांक गाठलेला होता. पण त्यानंतर रुपयाला आधार देण्यासाठी आरबीआयला परकीय चलनसाठ्यातील डॉलर्स विकावे लागले होते. याबरोबरच डॉलरच्या बरोबरीने पौंड आणि पेन सारख्या चलनांनी देखील परकीय चलनसाठ्यामध्ये वाढ करण्यास मदत केली होती. यावेळी सोन्याच्या साठ्यामध्येही लक्षणीय वाढ झाली होती. सोन्याचा साठा 228 दशलक्ष डॉलरवरून 44.06 अब्ज डॉलर इतका झालेला होता. मागील वर्षात रशिया-युक्रेन युद्धामुळे परकीय चलनसाठ्यावर परिणाम झालेला दिसून आला आणि आताही इस्रायल-हमास युद्धाचा परिणाम भारताच्या परकीय चलनसाठ्यावर झालेला दिसून येतो.
ही चढउतार कमी करण्यासाठी सरकारने आत्मनिर्भर भारत मिशन अंतर्गत देशातील आयात प्रतिस्थापन घडवून आणून निर्यात करण्यासाठी व त्याद्वारे परकीय चलन प्राप्त करण्यासाठी प्रयत्न केले आहेत. याशिवाय शुल्क सूट, निर्यात मालावर शुल्क सूट किंवा कर माफी, निर्यात ऋण विकास योजना अशा विविध साधनांद्वारे सर्वाधिक गुंतवणूक आकर्षित करणाऱ्या देशांपैकी भारत एक आहे. असे असूनही जागतिक स्तरावरील अस्थिरतेचा परिणाम भारताच्या परकीय चलनसाठ्यावर झालेला दिसून येतो.