डॉ. पंकज बेंडाळे, ग्लुकोमा कन्सल्टंट
ऑप्थेल्मॉलॉजिस्ट आणि ग्लुकोमा कन्सल्टंट म्हणून मला बऱ्याचदा ग्लुकोमा म्हणजेच काचबिंदूबद्दल लोकांना माहिती द्यावी लागते. त्यातील धोके, गुंतागुंत आणि आयुष्यभर दृष्टी चांगली राहावी म्हणून अधिक चांगल्या प्रकारे काळजी कशी घ्यावी, हे त्यांना सांगावं लागतं. काही नेहमी विचारले जाणारे प्रश्न आणि त्यांची उत्तरे
1. ग्लुकोमा म्हणजे काय?
ग्लुकोमा किंवा काचबिंदू या डोळ्यांच्या स्थितीमध्ये विविध कारणांनी डोळ्यांच्या आतल्या बाजूतील द्रवावरील दाब वाढतो. यावर उपचार न केल्यास यामुळे दृष्टीशी निगडीत मज्जातंतूंना हानी पोहोचते आणि दृष्टी कमी होते.
2. हा त्रास कोणाला होऊ शकतो?
काचबिंदू होण्याचा अनुवंशिक त्रास असलेले, ४० हून अधिक वय असलेले कोणीही, ज्यांना आय ट्रॉमाचा त्रास झाला असेल, ज्यांच्या डोळ्याची शस्त्रक्रिया झाली असेल अशांना हा त्रास होण्याचा धोका असतो. स्टेरॉइड्सचा प्रदीर्घ काळ वापर आणि डोळ्यांचा कुठलाही आजार झाल्यासही हा धोका असतो.
3. हा आजार मोतीबिंदूहून वेगळा कसा? हे दोन्ही त्रास एकत्र होऊ शकतात का?
मोतीबिंदू हा वयपरत्वे होणारा आजार आहे. यात सामान्य डोळ्यांच्या लेन्ससमोर पांढरा पडदा तयार होतो. ग्लुकोमामध्ये डोळ्यांतील द्रवाचा दाब सामान्य पातळीपेक्षा अधिक वाढतो. आणि हो, हे दोन्ही त्रास एकत्र होऊ शकतात.
4. ग्लुकोमाची लक्षणे काय असतात?
सामान्यपणे ग्लुकोमाची लक्षणे दिसत नाही. पण, चश्म्याचा नंबर काढणे किंवा मोतीबिंदूची तपासणी अशा नियमित डोळ्यांच्या तपासणीत हा आजार लक्षात येऊ शकतो. उच्च दाब ग्लुकोमा हा प्रकार फारसा आढळत नाही. हा त्रास असणाऱ्यांचे डोळे लाल होतात आणि दुखतात. तसेच, त्यांना धूसर दिसणे किंवा डोळ्यांसमोर रंगांची वर्तुळे दिसणे, असा त्रास जाणवतो. काही रुग्णांना उलट्या होणे आणि अचानक डोळ्यांमधील दाब वाढणे असाही त्रास होऊ शकतो.
5. ग्लुकोमाची चाचणी कशी होते?
ग्लुकोमाचा त्रास आहे हे शोधण्यासाठी अनेक चाचण्या आहेत आणि त्यातून अचूक निदान होते. यात डोळ्यांची सखोल तपासणी, डोळ्यांचा दाब मोजणे, गोनिओस्कोपीमधून ड्रेनेजचे मोजमाप करणे, 90/78 D लेन्सच्या साह्याने ऑप्टिक नर्व्हची तपासणी करणे, मज्जातंतूची हानी जोखण्यासाठी ऑप्टिक नर्व्ह ओसीटी, पॅचीमॅट्री आणि बेसलाइन डिस्क फोटोग्राफी यांचा समावेश आहे. आजाराचा वेग कमी करण्यासाठी डोळ्यांचा लक्ष्यित दाब किती असावा, हे ठरवण्यातही या चाचण्यांचे साह्य होते.
6. ग्लुकोमावर उपचार कसे केले जातात?
आजाराची नेमकी स्थिती लक्षात आल्यानंतर ती आणखी बिघडू नये यासाठी प्रगती रोखण्याच्या दृष्टीने डॉक्टर आखणी करतात. आय ड्रॉप्स, तोंडाने घेण्याच्या गोळ्या, लेझर ट्रीटमेंट आणि काही वेळेला शस्त्रक्रिया करून वैद्यकीय व्यवस्थापनाच्या माध्यमातून ग्लुकोमावर उपचार केले जातात.
7. लेझरचा वापर कधी केला जातो?
लेझरचा वापर करणे आणि डॉक्टरांनी सुचवलेल्या लेझर उपचारांमागे विविध घटक असतात. यात ग्लुकोमाचा प्रकार, आजाराचा टप्पा, रुग्ण घेत असलेली औषधे आणि अॅलर्जी किंवा सहव्याधी यामुळे कोणत्या प्रकारचे उपचार द्यायचे यावर मर्याद येऊ शकतात.
8. या आजारासाठी काही शस्त्रक्रिया करता येतात का?
हो, ड्रेनेज इम्प्लांटची ट्रॅबक्युलेक्टॉमी अशा अनेक शस्त्रक्रियांचे पर्याय उपलब्ध आहेत. नव्या पद्धतीच्या मिनिमली इन्व्हेजिव्ह सर्जरीचे पर्यायही आता उपलब्ध होऊ लागले आहेत. अर्थात, इथे एक मुद्दा महत्त्वाचा आहे तो म्हणजे शस्त्रक्रियांमुळे ग्लुकोमा स्थिर करता येतो, मात्र ग्लुकोमामुळे आधीच झालेली हानी पूर्ववत करता येत नाही.
9. हा आजार अगदी शेवटच्या टप्प्यात गेल्यावर, संपूर्ण अंधत्व आल्यास काही करता येते का?
नाही. दुर्दैवाने दृष्टी परत आणण्याचे कोणतेही पर्याय सध्या तरी उपलब्ध नाहीत. म्हणूनच उपचार महत्त्वाचे आहेत. त्यामुळे ग्लुकोमा इतक्या थरापर्यंत वाढणारच नाही.
10. आपण ग्लुकोमापासून डोळ्यांचे संरक्षण कसे करू शकतो?
या आजाराची लक्षणे दिसत नाहीत. त्यामुळे मी असे सुचवेन की प्रत्येकाने, विशेषत: ४० पुढील व्यक्तींनी नियमितपणे सखोल नेत्रतपासणी करून घ्यावी आणि आय स्पेशालिस्टने दिलेल्या सूचनांचे काळजीपूर्वक पालन करावे. यामुळे ग्लुकोमाचे वेळेत निदान होईल आणि त्यावर योग्य उपचार करता येतील.
(नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ ऑप्थेल्मॉलॉजी, पुणे)