– हिमांशू
“संशोधनाच्या माध्यमातून सेवा’ असे ब्रीद घेऊन वाटचाल करणाऱ्या पुणे स्थित “केंद्रीय जल आणि ऊर्जा संशोधन केंद्रा’ला (सीडब्ल्यूपीआरएस) 14 जून रोजी 107 वर्षे पूर्ण होत आहेत. 107 वा स्थापना दिन साजरा करताना संशोधनातील आजपर्यंतची त्यांची भरारी आणि महत्त्वाचे टप्पे याविषयी जाणून घेणे महत्त्वाचे ठरणार आहे.
सन 1916 मध्ये तत्कालीन “बॉम्बे प्रेसिडेन्सी’ने “विशेष इरिगेशन सेल’ म्हणून या संस्थेची स्थापना केली. ही संस्था केंद्र सरकारच्या अंतर्गत कार्यरत असून, हायड्रॉलिक आणि संलग्न संशोधन क्षेत्रातील प्रमुख संशोधन आणि विकास करण्यासाठी तसेच जलशक्ती, जलसंपदा, नदी विकास, गंगाकायाकल्प अशा विविध क्षेत्रातील संशोधनासाठी त्याची स्थापना करण्यात आली आहे.
जलसंपदा क्षेत्रातील प्रकल्पांच्या हायड्रॉलिक संरचनेत योग्य आणि सुरक्षित आराखडा तयार करण्याचे काम या संस्थेकडे आहे. त्यामध्ये जलसंपत्तीसंबंधी विविध योजना, धरणे आणि बंदर, नदी आणि नदीकिनाऱ्याचे संरक्षण, धरणांच्या गळतीचे नियंत्रण, आपत्ती व्यवस्थापन नियोजन यांचा समावेश आहे.
या संस्थेचे योगदान देशातील प्रमुख जलसंपत्ती योजना अणि बंदरांच्या विकासात खूप मोठे आहे. त्यामध्ये सरदार सरोवर धरण, कोयना धरण, जम्मू-काश्मीर आणि हिमाचल प्रदेशातील सर्व जलविद्युत प्रकल्प, नेपाळ, भूतान आणि अफगाणिस्तान येथील धरण प्रकल्प आदींचा त्यात समावेश आहे.
याशिवाय नदीकाठ संरक्षण आणि त्यात सुधारणा यामध्येही “सीडब्ल्यूपीआरएस’ कार्यरत आहे. यामध्ये ब्रह्मपुत्रा नदी, यमुना नदी, कोसी नदी, झेलम नदी या ठिकाणांचा समावेश होतो.
स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर देशातील सगळ्या बंदरांचा विकास करण्यात आला. मुंबई बंदर, मुरगाव बंदर, दीनदयाळ बंदर (पूर्वीचे कांडला बंदर), न्यू मंगलोर बंदर, विशाखापट्टणम बंदर, कोलकाता बंदर, हल्दीया बंदर, चेन्नई बंदर, व्हीओसी बंदर (पूर्वीचे तुतीकोरिन बंदर), कामराजा बंदर आणि देशातील लहान मासेमारीची बंदरे यांचा त्यात समावेश आहे. संस्थेने हवामानाच्या संरचनेसाठी मार्गदर्शक तत्त्वे तयार करण्यात योगदान दिले आहे. याविषयातील चाचणीसाठी त्यांना “नोडल एजन्सी’ म्हणूनही ओळखले जाते.
जलविज्ञानांतर्गत हवामान डाटा, जमीन आणि पाण्याचा स्तर त्याची गुणवत्ता तपासणाऱ्या यंत्राचे परीक्षणही या संस्थेमार्फत केले जाते. याशिवाय जुनी धरणांची दुरुस्ती, पुनर्बांधणी यातही संस्था कार्य करते. या सगळ्या कार्यात उच्च क्षमता आणि अनुभव असलेले शास्त्रज्ञ येथे कार्यरत आहेत. बदलत्या काळात शाश्वत विकास आणि उद्दिष्टे पूर्ण करण्यासाठी या शास्त्रज्ञांचे योगदान महत्त्वाचे आहे.
“सीडब्ल्यूपीआरएस’च्या स्थापना दिवसानिमित्त येथील प्रयोगशाळा, विविध मॉडेल्स यांचे प्रदर्शन करण्यात येणार असून, ते सर्वांसाठी खुले आहे. या शिवाय त्यांच्या कार्याचे दर्शन घडवणारी फिल्मही याठिकाणी दाखवली जाणार आहे. तसेच चेन्नई येथील “राष्ट्रीय महासागर प्राद्योगिक संस्थान’चे निदेशक डॉ. जी. ए. रामदास यांच्या व्याख्यानाचे आयोजन करण्यात आले आहे.