कारगिल सोडल्यावर काही अंतरावर लेह लडाखची झलक दिसायला सुरुवात होते. सुरुवातीला हिरवेगार असलेले नजारे आता अचानक भकास झालेले असतात. डोंगर सुद्धा भकास. आजूबाजूला एक झाड नाही. अशी उजाड माळराने पाहून सुरुवातीला वाटले हे असले भकास डोंगर पहायला येतात लोक इथे? पण थोड्याच वेळात तिथल्या निसर्ग सौंदर्याचे पैलू उलगडायला लागतात. सुरुवात होते उंचीवर गेल्यावर खाली दिसणारे नागमोडी रस्ते आणि विविध आकाराचे डोंगर पाहून. ठिकाणांची नावे सुद्धा गंमतशीर आहेत. पुढे गेल्यावर उंच डोंगरावर वसलेले “लामायुरू’ नावाचे एक टुमदार गाव लागले. लामायुरूचा डोंगर मुनलॅन्ड म्हणूनही ओळखला जातो. तसेच तिथली मॉनेस्ट्री ही प्रसिद्ध आहे. लेह मधल्या डोंगरांना चंद्रावर असलेल्या जमिनीची उपमा दिली गेली आहे. काही ठिकाणी रस्ते एकदम नागमोडी तर काही ठिकाणी सरळच्या सरळ एकसलग असले तरी एक क्षणही कंटाळा येत नाही.. कधी बाजूला नदी तर कधी ऊन सावलीचा खेळ खेळणारे डोंगर आणि प्रत्येक डोंगर वेगळ्या ढाच्याचा बनलेला आहे. समुद्र नसला तरी किनाऱ्यावर असते तशी रेती… आणि वाळवंट नसले तरी वाळवंटात दिसतात तसे रेतीसारखे डोंगर असा अनोखा मिलाप इथे पाहायला मिळतो. अमेरिकेत लोक “द ग्रॅंड कॅनिअन’ पाहायला जातात. माझ्या दृष्टीने लेह लडाख हे “द इंडियन ग्रॅंड कॅनिअन’ आहेत. अर्थातच दोन्ही तयार होण्याच्या प्रक्रियेमध्ये खूपच फरक आहे पण दोन्ही मध्ये दगडा मातीतल्या सौंदर्याचा अविष्कार पहायला मिळतो हा सारखेपणाच त्यांना त्यांना वेगळेपण देतो.
जसजसे पुढे गेलो तशी इथे आसपासची वस्ती पहिली आणि जाणीव झाली की जम्मू काश्मीरचाच भाग असला (आता जरी स्वतंत्र केंद्रशासित प्रदेश असला तरी तेव्हा म्हणजे 2013 मध्ये) तरी हवामान बदलामुळे आणि भौगोलिक स्थानामुळे लेह लडाख मधले लोक हे चेहऱ्याच्या ठेवणीपासून ते राहणीमानापर्यंत काश्मिरी लोकांसारखे मुळीच नसून त्यांच्यावर तिबेटियन आणि पूर्वांचल प्रदेशातल्या लोकांचा जास्त प्रभाव आहे. सरासरी उंची कमी आणि डोळे छोटे. त्वचा एकदम नितळ आणि थेट सूर्यप्रकाशाचा परिणाम म्हणून गालावर छोटे वांगाचे तीळ. असे साधारण यांचे वर्णन करता येईल. इथली छोटी छोटी मुले आणि बाळे फारच गोंडस दिसतात. चिनूमीनू डोळे आणि जाऊन गालगुच्चा घ्यावासा वाटेल असे गोबरे गोबरे गाल. राहणीमानाबरोबरच बदललेला पोशाख आणि भाषा त्यांचे वेगळेपण दाखवतो.
याचबरोबर नदीच्या आसपास असलेल्या गवताळ भागात आम्हाला सुंदर घोडे आणि डोंगराळ-पर्वती भागातला प्रसिद्ध प्राणी “याक’ यानेही दर्शन दिले. तर अशा प्रकारे नदी, डोंगर, प्राणी, अनोखे लोक आणि मधेच थांबून खाल्लेले ओले जर्दाळू, आलुबुखार आणि प्रवासामध्ये पोटाला लागणारे पेट्रोल म्हणजे अर्थातच चहाचा मधे मधे आस्वाद घेत, मनमुराद फोटोग्राफीचा आनंद घेत आमचा प्रवास सुरू होता. लेहच्या साधारण 30 किमी अलीकडे मॅग्नेटिक हिल नावाची जागा आहे. वैज्ञानिकांच्या मतानुसार, या भागात एक चुंबकीय ताकद आहे. ही ताकद मोठ्या भागाला प्रभावित करते. या भागातून विमान जाताना विमानात हलके धक्के जाणवतात, त्यामुळे या भागातून जाताना पायलट विमानाची गती वाढवतात. जेणेकरुन चुंबकीय क्षेत्राचा विमानावर प्रभाव पडू नये. पुढे गेल्यावर “पत्थरसाहिब गुरुद्वारा’ आहे.
लेह लडाखमध्ये वर्षातले 3-4 महिने सोडले तर कायम थंडीच असते. साधारण नोव्हेंबरच्या अखेरीस हलका हलका बर्फ पडायला सुरुवात होते आणि बर्फवृष्टी मार्च-एप्रिल पर्यंत चालूच असते. या दरम्यान बरेच स्थानिक लोक श्रीनगर किंवा जम्मूजवळ स्थलांतरित होतात कारण नीचांकी तापमान उणे 6 पर्यंत जाऊ शकते. साधारण जुलै ते ऑक्टोबर, हवामान थोडे सह्य झाले की ते परत येतात आणि त्यावेळी पर्यटकही येत असल्याने गालिचे, शाली अशा काश्मिरी कारीगिरीच्या वस्तू विकण्याचा व्यवसाय करतात.
स्थानिक लोकांनाही सहन न होणाऱ्या थंडीत सैन्यदलाचे सैनिक मात्र संपूर्ण वर्ष तिथेच असतात. प्रतिकूल परिस्थिती असताना सुद्धा देशसेवेचे घेतलेले व्रत आणि देशाशी असलेली त्यांची एकनिष्ठता त्यांना जगण्यासाठी आणि त्या हवामानाशी लढा देण्यासाठी उपयोगी पडते. म्हणूनच सियाचीन सारख्या अतिशय अवघड ठिकाणी जिथे नीचांकी तापमान उणे 50 पर्यंत नोंदवले गेले आहे तिथे आपल्या सरहद्दीचे रक्षण करण्याचे सामर्थ्य फक्त हे जिगरबाजच बाळगू शकतात.
लेहला सुखरूप पोचल्यावर ठरल्याप्रमाणे दुसऱ्या दिवशी जगातील सर्वांत उंच ठिकाणचा रस्ता अशी ख्याती असलेल्या 18 हजार फूट उंचीवरच्या खारदूंग-लाला जायचा आमचा आजचा प्रोग्रॅम होता. समोरून आर्मीचे ट्रक येत असल्यामुळे ट्रॅफिक जॅम झाल्याचे समजले. आर्मीचे हे ट्रक म्हणजे आधीच मोठे आणि त्यात ते एका वेळी एकदम 7-8 येतात. अशा एक सलग एका पाठोपाठ येणाऱ्या वाहनांच्या ताफ्याला खाकी भाषेत कॉन्व्हॉय म्हणतात. जेव्हा हा कॉन्व्हॉय जात असतो तेव्हा बाकी सगळ्या गाड्यांनी एका बाजूला व्हायचे असा नियम आहे. कारण या कॉन्व्हॉयलासुद्धा आर्मीच्या शिस्तीप्रमाणेच जसा चाललाय त्या सिक्वेन्समध्येच राहून मार्गक्रमण करावे लागते. इहा ताफा मुख्यत्वे अश्या उंच पोस्ट्स वर काम करणाऱ्या जवानांसाठी राशन पाणी आणि बाकी गरजेच्या गोष्टी पोचवायचे काम करतो.
लेह लडाख हे अजून दोन कारणांसाठी प्रसिद्ध आहे. एक म्हणजे इथे काही पर्यटक संपूर्ण सफर दुकाचीवर करणे पसंत करतात. तिथे अशा हौशी लोकांसाठी बुलेट्स/हार्ले डेव्हिडसन गाड्या रीतसर भाड्याने मिळतात किंवा काही लोक स्वतःच्या गाड्याच घेऊन आलेले असतात. दुसरे म्हणजे काही उत्साही आणि हौशी पर्यटक सायकलवर प्रवास करताना दिसतात. यात मुख्यत्वे परदेशी पर्यटक जास्त असतात. 6-8 महिने सलग इथे राहून ते चिकाटीने काही किमी सायकल चालवायचा सराव करत असतात. त्यामुळेच खारदूंगला सारखे सर्वात उंचीवर असलेले ठिकाणही ते अतिशय सहजतेने चढताना दिसतात.
आम्ही खारदूंग-ला ला पोचलो. तिथूनच चीनच्या सीमेजवळ जाणारी प्रसिद्ध नुब्रा व्हॅली आहे तिथे देखील लोक जातात. दुपारी 1.30 च्या सुमारास आम्ही लेहमध्ये परत आलो. दुसऱ्या दिवशी पेंगतसो लेकला जायची तयारी करायला लागलो. पेंगतसो लेक बघण्यासाठी आम्ही फार उत्सुक होतो. थ्री इडियट्स सिनेमामध्ये दाखवलेले पेंगतसो आणि फुंगसुक वांगडूच्या रोलमधील आमीर खानमुळे लेह-लडाखला खरी प्रसिद्धी मिळायला सुरुवात झाली असेल कदाचित.
तिथे जवळ राहाण्यासारखे कुठले ठिकाण नाही त्यामुळे पर्यटक शक्यतो ते पाहण्यासाठी लेह-पेंगतसो-लेह अशा प्रवासाचा पर्याय निवडतात. पेंगतसो लेकच्या अलीकडे 25-30 किमी अंतरावर “तांगसे’ नावाचे एक छोटेसे गाव आहे जिथे आर्मीचा तळ आहे तिथे आम्ही मुक्काम करायचे ठरवले होते. तिथेच स्थायिक झालेले बोटावर मोजण्याइतके लोक सोडून कोणी फिरकतसुद्धा नाही अशा अजब जागी आर्मीचे तळ असतात.
लेह लडाखमध्ये पूर्वांचल राज्यांप्रमाणे बौद्ध धर्म आहे. ठिकठिकाणी मोठ्या लंबगोल आकाराची प्रार्थना चक्र आहेत. ही अशी प्रेयर व्हील्स प्रवासात अधे मधे दिसतात. छोट्या चक्रांना इथे “मान्ने’ म्हणतात असं आम्हाला एका दुकानदाराने सांगितलं. आम्ही “चांग-ला पास’ हा आमचा पहिला टप्पा गाठला. चांग-ला बाबा म्हणून माणसाच्या नावाने बांधलेले हे मंदिर आहे जे इंडियन आर्मीच्या अखत्यारीत येते. इथे आर्मीचा बऱ्यापैकी मोठा तळ आहे. लेह लडाखमध्ये आणि खास करून सीमेजवळच्या सगळ्याच ठिकाणी आर्मीचे थोड्या थोड्या अंतरावर तळ आहेत.
दरड कोसळण्याचा एक प्रकार सोडला तर प्रवासात दुसरी येणारी अडचण म्हणजे डोंगरांवरून वितळलेले बर्फ घसरत खाली येते आणि रस्त्यांवर छोटे छोटे झरे तयार होतात. हे झरे पार करणं कधी कधी फार जिकिरीचं होऊन बसतं.
कधी झरे, कधी नदी.. कधी जीव मुठीत तर कधी एकदम मजेत असा मनोरंजक प्रवास करत आम्ही तांगसेला पोचलो. तांगसेमध्ये पाहण्यासारखे काहीच नव्हते आणि पेंगतसो पाहण्याची उत्कंठा एकूणच शिगेला पोचली होती एव्हाना. मन मोहून टाकणारे डोंगर हे आमचे लक्ष वेधून घेत होते. कधी एकदा तलाव येईल असा विचार करता करता थोड्याच वेळात समोर निळेशार पाणी दिसू लागले. आजूबाजूचे अप्रतिम सौंदर्य पाहण्यात आम्ही इतके गुंगलो होतो की तलावावर कधी पोचलो आमचे आम्हालाच कळले नाही. सुंदर, अप्रतीम, मनमोहक अशी कितीही विशेषणं दिली तरीसुद्धा शब्दात व्यक्त न करता येणारं अद्भुत सौंदर्य. अशी व्याख्या करता येईल या पेंगॉंतसोची. त्या निळ्या पाण्यावरून नजर हटतच नव्हती. कुठल्याही क्षणी ते पाणी आपल्याला संमोहित करेल आणि आपण वेगळ्याच जगात जाऊ असे वाटायला लागले. डोळ्याचे पारणे फिटणं म्हणजे नक्की काय…
(समाप्त)
सफर
सायली साठे-वर्तक