-आरिफ शेख
पश्चिमी सहारा या विशालकाय वाळवंटी प्रदेशावर अधिकार कोणाचा? यावरून स्थानिक सहरावी आदिवासी विरुद्ध मोरोक्को दरम्यान चाळीस वर्षांपासून संघर्ष जारी आहे. अमेरिकेने यावर मोरोक्कोच्या अधिकारास नुकतीच मान्यता दिली. त्या बदल्यात मोरोक्कोने इस्रायलशी राजकीय संबंध स्थापित केले. त्याचीच बक्षिसी मोरोक्कोला मिळाली आहे. काय आहे हे प्रकरण?
सहारा म्हटले की डोळ्यापुढे उभे राहते ते अक्राळ विक्राळ पसरलेले वाळवंट. पश्चिमी सहारा या नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या वालुकामय प्रदेशाबाबत चाळीस वर्षांपासून असलेल्या अमेरिकी धोरणाशी डोनाल्ड ट्रम्प यांनी फारकत घेतली. प. सहारावरील मोरोक्कोचा कब्जा वैध असल्याचा निर्वाळा ट्रम्प यांनी नुकताच दिला. या निर्णयावर चहुबाजूंनी टीका होत आहे. आफ्रिकन युनियन, युरोपियन युनियन, आंतरराष्ट्रीय न्यायालय अन् खुद्द अमेरीकेत ट्रम्प समर्थक ज्येष्ठ सिनेटर्स यांनी ट्रम्प यांचा हा निर्णय गैर असल्याचे म्हटले आहे. स्थानिक सहरावी टोळीवाले विरुद्ध मोरोक्को सरकार दरम्यान झालेल्या वादात युद्धबंदी झाली तेव्हा, सार्वमताद्वारे या वादाचा फैसला व्हावा, असेच आंतरराष्ट्रीय समुदायाचे मत होते. मोरोक्कोला ते मान्य नाही.
हा भूभाग सहरावी जनतेने स्वतंत्र देश म्हणून घोषित केला आहे. “सहरावी अरब डेमोक्रॅटिक रिपब्लिक’ हे या घोषित देशाचे नाव. जगातील सत्तर देशांची त्यास मान्यता.”पोलिसारिओ फ्रंट’ ही त्या देशाच्या स्वातंत्र्यासाठी लढणारी बंडखोर संघटना. त्यांनी निर्वासित सरकारची स्थापना केलेली आहे. प. सहाराच्या एकूण भूभागापैकी फक्त 20 टक्के जमिनीवर पोलिसारिओ फ्रंटची हुकूमत. उर्वरित 80 टक्के भूभाग मोरोक्कोच्या कब्जात. सत्तेतून पायउतार होण्यास जेमतेम महिन्याचा कालावधी उरला असताना ट्रम्प यांनी वरील वादात आजवरील अमेरिकी धोरणाशी अकस्मात “यू टर्न’ का घेतला? याचे कारण आहे ट्रम्प यांचे इस्रायल प्रेम.
मुस्लीम व अरब देशांना इस्रायलच्या जवळ आणून त्यांच्यात मैत्रीपूर्ण संबंध स्थापित करण्याचा ट्रम्प यांनी उचललेला विडा अजूनही खाली ठेवलेला नाही. यूएई, बहरिन, ओमान, सौदी अरेबिया आदी देशांची मानगूट पकडून त्यांना इस्रायलपुढे ट्रम्प यांनी नतमस्तक केले. पाकवर अप्रत्यक्ष दबाव टाकला. सुदानने ट्रम्प पुढे मान तुकवित “शॅलोम’ म्हटले की, त्यावर 27 वर्षांपासून असलेला “स्टेट स्पॉन्सर टेररिस्ट कंट्री’चा कलंक क्षणात पुसून टाकला. मोरोक्कोने इस्रायलला मान्यता दिली, त्या बदल्यात प. सहारा त्यास “टीप’ म्हणून देऊन टाकले.
मोरोक्को हा आफ्रिकी खंडातील देश. धार्मिकदृष्ट्या मुस्लीम बहुल अन् सांस्कृतिकदृष्ट्या अरब भाषिक. हा संदर्भ पाहता त्याचे इस्रायलशी नाते अन्य मुस्लीम-अरब देशाप्रमाणे विळ्या भोपळ्यासारखे असेल, असे वाटणे स्वाभाविक आहे. मात्र वस्तुस्थिती भिन्न होती. मोरोक्कोची या बाबत आजवरील भूमिका उलट होती. गत सहा दशकांत त्याने केवळ इस्रायलशी छुपी मैत्रीच ठेवली नव्हती, तर आतून मोसादला अरब-मुस्लीम देशांची हेरगिरी करण्यास कायम मदत केली. मोसादने आजवर अरब देशांना सळो की पळो करून सोडले त्यात मोरोक्कोने दिलेल्या “टिप्स’ची महत्त्वाची भूमिका होती. मोरोक्कोच्या राजधानीत 1965 ला झालेल्या अरब देशांच्या शिखर परिषदेच्या सभागृहात, हॉटेलात, बैठकस्थळी अन् गुप्तचर्चेच्या ठिकाणी मोसादला गुप्त कॅमेरे बसवून सर्व संभाषण ऐकविण्यास मोरोक्कोने यजमान असूनही फितुरी केली होती.
1967 च्या “सिक्स डे वॉर’मध्ये इस्रायलने जॉर्डन, इजिप्त व सीरियावर केलेल्या अकस्मात हल्ल्यात या देशांचे कंबरडे मोडले होते. त्या यशात मोरोक्कोने दिलेली गुप्त बातमी महत्त्वाची ठरली होती. इस्रायली मिलिटरी इंटेलिजन्सच्या प्रमुखाने 2016 मध्ये या बाबत गौप्यस्फोट केल्याने मोरोक्कोचा डबलरोल जगापुढे आला. मोरोक्कोमध्ये राहणाऱ्या ज्यू समुदायास त्यांच्या “प्रॉमिस लॅंड’मध्ये जाऊ देण्यास मोरोक्को-इस्रायल दरम्यान गुप्त समझोता झाला होता. स्थलांतरितांच्या एका जहाजास जलसमाधी मिळल्याने ही बाब जगापुढे आली.
स्थानिक जनतेचा रोष अन् अरब मुस्लीम देशांच्या नाराजीचा सामना नको, म्हणून मोरोक्को एकाच वेळी दोन परस्पर विरोधी शक्तींना खूश ठेवत होता. त्याचे हे वागणे दगलबाजीपेक्षा कमी नव्हते. आज त्याने उघडपणे इस्रायलशी हात मिळवणी केली असली, तरी त्यावर मात्र सरकारने खुलेपणाने काहीच भाष्य केलेले नाही. या निर्णयाने मोरोक्कोची जनता मात्र संतप्त आहे. प. सहारावरील मोरोक्कोच्या अधिकाराला अमेरिकेने मान्यता दिली व हे किती मोठे श्रेय आहे, यावरच सरकार जनतेला झुलवत आहे. ट्रम्प यांचा हा निर्णय नियोजित राष्ट्रप्रमुख बायडेन कायम ठेवतीलच, याचा भरवसा नाही. या वादग्रस्त प्रदेशाचा विस्तार प्रचंड असला तरी तेथील लोकसंख्या मात्र अवघी सहा लाख इतकी आहे.
एकेकाळी अल्जेरिया, मॉरितानीया यांनी देखील या भूभागावर दावा केला होता. पुढे या वादातून त्यांनी अंग काढून घेतले. कधीकाळी हा प्रदेश स्पेनच्या अधिपत्याखाली होता. स्पॅनिश सहारा हे त्याचे तेव्हाचे नाव. 1975 ला स्पेनने तेथून माघार घेतली, अन् मोरोक्कोने त्यावर आपला अधिकार सांगितला. तर सहरावी जनतेने स्वतंत्र देश म्हणून घोषणा केली. मोरोक्को सरकार व सहरावी जनते दरम्यान तेव्हापासून संघर्ष सुरू आहे.
भूमध्य समुद्र व अटलांटिक महासागराला जोडणारी जिब्राल्टर सामुद्रधुनी याच भागात. त्यामुळे याचे महत्त्व असाधारण. जगातील 72 टक्के फॉस्फेटचे साठे याच भूमीत. समुद्री किनाऱ्यावर तेलाचे साठे. खनिजसंपत्तीने समृद्ध या देशाने स्वातंत्र्याचे पाहिलेले स्वप्न वाळवंटातील हिरवळीप्रमाणे आता दुर्मिळ ठरण्याची चिन्हे आहेत. इस्रायलला मान्यता देण्याच्या बदल्यात संबंधित देशांना बक्षिसी देण्याचे ट्रम्प यांचे दातृत्व इथेही दिसून आले. चलाख मोरोक्कोने ही बक्षिसी खिरापतीप्रमाणे लुटली आहे.