एखाद्या रुग्णाला श्वास घेणे शक्य नसते, तेव्हा डॉक्टर्स अशा रुग्णाला व्हेंटिलेटरवर ठेवतात, ज्यामुळे श्वास घेण्यास मदत होते. काही वेळा ऑपरेशन थिएटर्समध्ये शस्त्रक्रियेच्या सोयीसाठी व्हेंटिलेटरचा वापर होतो. रुग्णाला अॅनास्थेशिया देऊन एक छोटी नळी (एंडोट्रॅकियल टय़ूब) तोंडामध्ये टाकली जाते, जिचे दुसरे टोक मशीनला जोडलेले असते व त्यामुळे रुग्णाला श्वास घेण्यास मदत होते. या मशीनलाच ‘व्हेंटिलेटर’ असे म्हणतात या संपूर्ण प्रक्रियेला यांत्रिक श्वासोच्छ्वास किंवा ‘मेकॅनिकल व्हेंटिलेशन’ असे नाव आहे.
नव्या धर्तीची व्हेंटिलेटर्स खूप प्रगत आहेत. त्यात बसविलेली सॉफ्टवेअर्स व मायक्रोप्रोसेसर तंत्रज्ञान यांच्यामुळे ही संपूर्ण प्रक्रिया खूपच सुरक्षित आणि परिणामकारक बनली आहे. ही यंत्रे रुग्णाच्या श्वासोच्छ्वासाच्या लयीशी परिणामकारकरीत्या जुळवून घेतात. त्यामुळे श्वासोच्छ्वासाची प्रक्रिया अधिक सुलभतेने होण्यास मदत होते. या व्यवस्थेमध्ये इंटेन्सिव्ह केअर युनिय (आयसीयू) मधील परिचारक व क्रिटिकल केअर स्पेशालिस्ट किंवा इंटेसिव्हिस्ट म्हणून ओळखले जाणारे डॉक्टर्स व्हेंटिलेटरवरील रुग्णाची देखभाल करतात.
सर्वसाधारणपणे व्हेंटिलेटरवर असलेल्या रुग्णाला भूल देण्यात आलेली असते किंवा गुंगी आणणारी, वेदना बोथट करणारी औषधे देण्यात आलेली असतात, जेणेकरून त्यांना चांगला आराम मिळावा व वेदना होऊ नयेत. व्हेंटिलेटरवरील रुग्ण झोपाळल्यासारखे दिसतात त्यामागे हेच कारण आहे. असे असले तरीही येथे एक गोष्ट समजून घेणे महत्त्वाचे आहे आणि ती म्हणजे व्हेंटिलेटर ही केवळ मानवी श्वसनयंत्रणेला आधार देणारी यंत्रणा आहे. त्याव्यतिरिक्त हृदय आणि इतर इंद्रियांचे कार्य नैसर्गिकरीत्या सुरू असते. व्हेंटिलेटरमुळे प्राणवायूचा चांगला पुरवठा होत असल्याने इतर इंद्रियांचे कार्यही चांगले चालण्यास मदत होते.
अशावेळी रुग्णाच्या स्वरयंत्रामधून एंडोट्रॅकियल टय़ूब घातलेली असल्याने त्याला/तिला बोलता येत नाही. या कारणास्तव तुमचा रुग्ण तुमच्याशी बोलू शकत नसला तरीही त्यांना दिसत असते, ऐकू येत असते व तुम्ही बोललेले समजतही असते. आजारातून बरे होण्याच्या मार्गावर असलेले रुग्ण आपले म्हणणे कागदावर लिहून दाखवून संवाद साधू शकतात. हातवारे, हॉस्पिटलमध्ये वापरली जाणारी सॉफ्टवेअर किंवा ‘व्होकलायझर’सारखी आयपॅड आधारित अॅप्लिकेशन्स यांचाही वापर ते करू शकतात.
रुग्णाची तब्येत सुधारू लागल्यावर त्याचे व्हेंटिलेटरवरील अवलंबित्व हळूहळू कमी केले जाते. या प्रक्रियेला व्हेंटिलेटरपासून विलगन – ‘विनिंग फ्रॉम द व्हेंटिलेटर’ असे म्हटले जाते. फार गंभीर स्थितीमध्ये नसलेल्या रुग्णांना ‘नॉन-इन्व्हेसिव्ह व्हेंटिलेशन’चा आधार दिला जातो. अशा प्रकारच्या व्हेंटिलेशनमध्ये रुग्णांच्या तोंडात एंडोट्रॅकियल टय़ूब न टाकता मास्कच्या माध्यमातून व्हेंटिलेटरशी जोडले जाते. या पद्धतीमध्ये रुग्ण नेहमीसारखे बोलू शकतात, खाऊ शकतात व खोकू शकतात. आरोग्य सेवा क्षेत्रामध्ये जर कोठे सर्वात मोठा बदल घडून आला असेल तर तो या प्रगत, सुरक्षित, परिणामकारक, जीवनरक्षक तंत्रज्ञानामध्ये घडून आला आहे, ज्याचे नाव आहे ‘व्हेंटिलेटर’.